Ginâyî Sofyevî’nin Acâibü’l-Mahlûkâti: Mirât-ı Kâinât

Yıl 2022, Sayı: 29, 444 - 456, 21.08.2022

Hasan Şahin

https://doi.org/10.29000/rumelide.1164178

Öz

Arap ve Fars edebiyatlarında XII. asırdan itibaren örnekleri verilmeye başlanan acâ’ibü’l-mahlûkâtlar, acayip ve görülmemiş canlılar, coğrafi yerler, bitkiler ve tabiatüstü çeşitli varlıklar hakkında bilgiler veren ve “acâ’ibü’l-büldân”, “acâ’ibü’l-Hind”, “acâ’ibü’l-mahlûkât” gibi isimlerle kaleme alınan bir türdür. Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî (ö. 460/1067), Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî’nin (ö. 565/1169) ve Kazvînî’nin (ö. 682/1283) kaleme almış oldukları acâ’ibü’l-mahlûkât türündeki eserler kendilerinden sonrakileri büyük oranda etkilemiştir. Gınâyî Sofyevî’nin kaleme almış olduğu “Mirât-ı Kâ’inât,” Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 630/1233)’nin “Tuhfetü’1-Acâ’ib ve Turfetü’l-Garâ’ib” adlı Arapça eserinin 969/1562 yılında “Mir’ât-ı Kâ’inât” adıyla Türkçeye yapılan tercümesidir. Eserin nüshaları Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi’nde MT 492 numarada “Mir’âtü’l-Kâinat” olarak Berlin Devlet Kütüphanesi Ms. or. oct. 3663 numarada ise Cezerî’nin eserine uygun olarak “Mir’âtü’l-Kâ’inât Terceme-i Tuhfetü’l-Acâib ü Garâyib Bildürür” şeklinde kayıtlıdır. Çalışmada, Gınâyî’nin daha önce herhangi bir çalışmaya söz konusu edilmemiş “Mir’âtü’l-Kâinat” adlı mensur acâ’ibü’l-mahlûkâtı muhtasaran incelenip bilim dünyasına tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Nesir, Gınâyî Sofyevî, Acâibü’l-Mahlûkât, Mir’ât-ı Kâ’inât

Ginâyî Sofyevî’s Acâibu’l-Mahlûkât: Mirât-ı Kâinât

Öz

Acâibu’l-mahlûkâts, whose examples have been given since the 12th century in Arabic and Persian literatures give information about strange and unprecedented creatures, geographical places, plants and various supernatural beings, were the genre a genre that is penned with names such as “acâibu’l-buldân”, “acâibu’l-Hind”, “acâibu’l-mahlûkât”. The works in the genre of acâibu’l-mahlûkât written by Ebû Ca’fer Muhammed b. al-Hasan b. Ali et-Tûsî (d. 460/1067), Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî (d. 565/1169) and Kazvînî (d. 682/1283) are greatly affected the next ones. Mir’at-ı Kâ’inât is the translation of Arabic work of Ebu’l-Hasen İzzuddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (d.630/1233) Tuhfetu’1-Acâyib written by Ginâyî Sofyevî was published in 969/1562. The copies of the work are in the Library of the Grand National Assembly of Turkey, numbered MT 492, as “Mir’âtu’l-Kâinat” in the Berlin State Library, at the number: Ms. or. oct. 3663 registered as “Mir’at-ı Kâinat Terceme-i Tuhfetu’l-Acâib u Garâyib Bildurur” in accordance with Cezerî’s work. In the study, Ginâyî's prose Mir’at-ı Kâinat named acâibu'l-mahlukat, which has not been mentioned in any study before, will be concisely examined and introduced to the world of science.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Prose, Gınâyî Sofyevî, Acâibu’l-Mahlûkât, Mir’ât-ı Kâinat

Kaynakça

• Adıvar, A. Adnan (1982), Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Basçetin, Mustafa Yasin ve Güröz, Kübra (2020), Hüsâmeddîn Bursevî’nin Mir’âtü’l-Kâ’inât Adlı Mensur Ansiklopedik Eseri. Uluslararası Genç Bilim ve Sanat İnsanları Sempozyumu (Gebsis) (s. 421-434). Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Erdoğan, Mustafa vd. (2021). Mir'atü'l-Kâinat Hüsameddin Bursevî. Ankara: Sonçağ Yayınları.
• Başkan, Gülhan (2007), Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk. 5355 No’da Kayıtlı Sürûrî Çevirisi Acâibü’l-Mahlûkât Adlı Eserin Minyatürlerinin İncelenmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Bilge, M. Lütfi (2000), "İbnü’l-Verdî, Sirâceddin". TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt XXI, s. 238-239). İstanbul: TDV Yayınları.
• Bilgin, Orhan (1994), “Ebü’l-Müeyyed-i Belhî”. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt X, s. 337-338). İstanbul: TDV Yayınları.
• Buçukçu, Zeynep (2017), Mahmud bin Kadı-i Manyas’ın Acebü’l-Üccab Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Dizini . Ankara: Hacettepe Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çağbayır, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çelebioğlu, Âmil (1989), “Ahmed Bîcan”. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt II, s. 49-51). İstanbul: TDV Yayınları.
• Çelik, Erol (2019), Rodosî-zâde'nin Acâibü'l-Mahlûkât Tercümesi: Inceleme Metin Sözlük Tıpkıbasım. Uşak: Uşak Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Demirtaş, Ahmet (2010), Dürr-i Meknûn: Inceleme, Çevriyazı, Dizin, Tıpkıbasım. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Demirtaş, Ahmet (2003), Dürr-i Meknûn. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Erdoğan, Mustafa ve diğerleri (2021), Mir'atü'l-Kâinat Hüsameddin Bursevî. Ankara: Sonçağ Yayınları.
• Gedizli, Mehmet (2011), “Acâibü’l-Mahlûkât (200a-400a) (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük", Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Göl, Osman (2008), “Ali Bin Abdurrahman Acâibü’l-Mahlûkât (1.-35. Varak)”, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İnan, Recai (2010), “Acâibü’l-Mahlûkât Giriş Transkripsiyon İnceleme Dizin Sözlük”, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İzgi, Cevat (1998), “Hayâtü’l-Hayevân". TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt XVII, s. 19-20). İstanbul: TDV Yayınları.
• İzgi, Cevat (2002), "Kazvînî Zekeriyya B. Muhammed". TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt XXV, s. 160). Ankara: TDV Yayınları.
• Kâtip Çelebi (2007), Keşfü’z-Zünûn, 5 cilt, (trc.: Rüştü Balcı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kırbaç, Selçuk (1999), “Hayâtü’l-Hayevân Tercümesi (Giriş İnceleme Metin Dizin Sözlük)”, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Koçoğlu, Turgut (2018), "Rûznâmeci Muhammed b. Muhammed Şâkir’in Minyatürlü Acâyibü’l-Mahlûkât Tercümesi”. II. Uluslarası İpekyolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Tam Metin Kitabı (s. 184-198). Nevşehir.
• Koçoğlu, Turgut (2021), Rûznâmeci Muhammed Şâkir'in Acâ'ibü'l-Mahlûkât Tercümesi. Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Kut, Günay (1988), “Acâibü’l-Mahlûkât”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kut, Günay (2010), Acâibü’l-Mahlûkât. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Kut, Günay (2012), Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât (İnceleme-Tıpkıbasım 1 b.). İstanbul: Pasifik Ofset.
• Oğuz, B. Betül (2014), "Süruri'nin Kitabü'l-'Acâ’ibü'l-Garâ’ib'i Üzerine Göstergebilimsel İnceleme", Manisa: Celal Bayar Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Özdemir, Mehmet (1994), "Ebû Hâmid el-Gırnâtî". TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt X, s. 128-130). İstanbul: TDV Yayınları.
• Öztürk, Ebru S. (2017), “Mahmûd b. Kadî-i Manyâs, Acebü’l-Uccâb, (İnceleme, Tenkitli Metin, Gramatikal Dizin)”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Sakaoğlu, Necdet (1999), Dürr-i Meknun Saklı İnciler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sarıkaya, Bekir (2010), "Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l-Mahlûkât Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük)", İstanbul: Marmara Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Syrinx Von Hees (Çev. Yeliz Özay) (2014), Şaşırtıcı Acâib Edebiyatının Bir Eleştirisi ve Yeniden Okuması. Millî Folklor, 142-143.
• Yaniç, Sema (2004), “Hâce Hatîb Mahmud Er-Rumî Ve Harîdetü’l-Acayib Ve Ferîdetü’l-Garâyib Tercümesi İsimli Eserinin Edisyon Kritik ve Tahlili”, Konya: Selçuk Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
• Yazıcıoğlu, Ahmed Bican (2016), Acayibü’l-Mahlûkat (inceleme-metin-sözlük-indeks), Hzl. Mustafa Erkan. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları.
• Yıldıran, Maksut (2010), “Acâibü’l-Mahlûkât (106-140 Varak) (Metin Giriş İnceleme Dizin Sözlük)”, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldız, Osman (1989), "Ahmed-i Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât (Dil Özellikleri-Metin-Seçmeli Sözlük)", Malatya: İnönü Üniversitesi: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yılmaz, Engin (1998), “Acâibü’l-Mahlûkât İmla ve Ses Bilgisi Metnin Transkripsiyonu (1-200 Varaklar Arası)”, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.