Vehbî-i Yemânî’nin Mesnevî şerhine kaynaklık eden tasavvufî eserler

Yıl 2022, Sayı: 29, 457 - 475, 21.08.2022

Fatma Özçakmak

https://doi.org/10.29000/rumelide.1164180

Öz

Vehbi-i Yemanî’nin Kitâb-ı Rûhânî Fî Şerh-i Mesnevî-i Muhtasar-ı Nûrânî adlı eseri, Mevlana’nın Mesnevi-i Manevi’si üzerine XVII. yüzyılda yazılmış manzum-mensur karışık yapıda bir şerhtir. Eser, “Padişah ve Hasta Cariye” hikâyesinin de bir bölümünü kapsayan, Mesnevi’nin ilk 143 beytinin şerhini içermektedir. Bu yönüyle şerh tasnifleri sınıfında Mesnevi’nin bir bölümüne yapılan Türkçe şerhler arasına dâhil edilebilmektedir. Fakat şimdiye kadar bu alanda yapılan çalışmaların neredeyse tamamında ne müellifine ne de Mesnevi şerhine, ilgili literatürde yer verilmiştir. Bu sebepten yapılacak olan çalışmayla hem müellifin hem de eserinin gündeme getirilmesi amaçlanmaktadır. Vehbi-i Yemanî bu eserini kendinden “ãoñra gelen ve gencÿr u künÿz-ı kemÀl olan iòvÀn-ı nihÀna maømÿn-ı kitÀb ve melfÿô-ı òitÀbı tÀrìò olsun” ve “lemèa-i bÀriúa-i duèÀlarına vÀsıùa-i tevessül bulunsun” şeklinde ifade ettiği bir niyet ve temenniyle kaleme almıştır. Şarih, bu niyetine hizmet edercesine, Mesnevi’yi en iyi şekilde şerh etmeye çalışmış; beyitlerin şerhinde Arap, Fars ve Türk edebiyatından çok çeşitli ve zengin bir atıf ve iktibas kaynağı kullanmıştır. Bu çalışmada, şerhin mahiyetini anlayabilmek için şerh edilen metne ve metnin kaynaklarına vakıf olmanın öneminden dolayı, Mesnevi’nin kaynaklarına değinilecek; Mesnevi üzerine yazılmış şerhler mevzu bahis edilerek söz konusu şerhlerin kaynak yelpazesi hakkında bilgi verilecektir. Makalenin asıl yazılış amacına binaen Vehbi-i Yemanî’nin “Mesnevi Şerhleri” literatüründe yer edinecek olan Kitâb-ı Rûhânî Fî Şerh-i Mesnevî-i Muhtasar-ı Nûrânî’si hakkında, yapılan ayrıntılı inceleme notları paylaşılıp şerhi destekleyen kaynak ağı hakkında bilgi verilecek ve bu kaynaklardan tasavvuf ilmi çerçevesinde olanlar ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi, şerh, Vehbi-i Yemani, Kitab-ı Ruhani Fi Şerh-i Mesnevi-i Muhtasar-ı Nurani, tasavvufi kaynaklar

Sufi works that are the source of Vehbî-i Yemânî's commentary on Mesnevî

Öz

Vehbi-i Yemani's book Kitâb-ı Rûhânî Fî Şerh-i Mesnevî-i Muhtasar-ı Nûrânî is based on Mevlana's Mesnevi-i Manevi. It is a mixed verse-prose commentary written in the 17th century. The work includes the commentary of the first 143 couplets of the Mesnevi, which also includes a part of the story "The Sultan and the Sick Concubine". In this respect, it can be included among the Turkish commentaries made to a part of the Mesnevi in the class of commentary classifications. However, neither the author nor the commentary on the Mesnevi have been included in the relevant literature in almost all of the studies carried out in this field so far. For this reason, it is aimed to bring both the author and his work to the agenda with this study. Vehbi-i Yemani wrote this work with the intention and hope that it would be “ãoñra gelen ve gencÿr u künÿz-ı kemÀl olan iòvÀn-ı nihÀna maømÿn-ı kitÀb ve melfÿô-ı òitÀbı tÀrìò olsun” and “lemèa-i bÀriúa-i duèÀlarına vÀsıùa-i tevessül bulunsun.” As if to serve this purpose, the commentator tried to explain the Mesnevi in the best way; In the commentary of the couplets, he used a very diverse and rich source of citations and quotations from Arabic, Persian and Turkish literature. In this study, the sources of the Mesnevi will be mentioned, due to the importance of knowing the annotated text and the sources of the text in order to understand the nature of the commentary; The commentaries written on the Mesnevi will be mentioned and information will be given about the source range of the commentaries in question. Based on the main purpose of writing the article, detailed review notes will be shared about the Kitâb-ı Rûhânî Fî Şerh-i Mesnevi-i Muhtasar-ı Nûrânî, which will take place in the literature of Vehbi-i Yemani's "Mesnevi Commentaries", and information will be given about the resource network that supports the commentary. and those within the framework of Sufism from these sources will be discussed in detail.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi, commentary, Vehbi-i Yemani, Kitab-ı Ruhani Fi Şerh-i Mesnevi-i Muhtasar-ı Nurani, mystical sources

Kaynakça

• Abdülkadir el-Ceylani. (ty). Fütuhul Gayb. (Haz. Asım İbrahim el-Keyyali), Beyrut.
• Abdülkerim bin İbrahim el-Cîlânî. (1986). el-İnsânü’l-Kâmil fi Ma’rifeti’l-Evâhir ve'l-Evâ’il.
• Abdülkerim el-Cili. (2002). İnsan-ı Kamil, Abdülaziz Mecdi Tolun (Trc.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Abdülkerim bin İbrahim bin Abdülkerim el-Cili (2000). Lisanü’l-Kader Nesimi’s-Seher. (Thk. Ahmed Ferid el-Mezidi, Kahire.
• Aynülkudat Hemedani. (1341). Temhidat. (Nşr. Afîf Useyrân). Tahran.
• Azamat, N. (1996). “Fütûhu’l-Gayb”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul: TDV Yayınları.
• Bağdatlı İsmail Paşa. (1951). Hadiyyât Al-'Ârifîn Asmâ' Al-Mu'allifîn ve Âsâr Al-Musannifîn. MEB Yayınları.
• Balcı, M. (2018). Mesnevî’nin poetik beyitleri üzerine-II. Nüsha, 47, 149-170.
• Bilgin, O. (1995). “Fahreddîn-i Irâkî”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 12, İstanbul: TDV Yayınları.
• Cemaleddin Muhammed Ebul Mevahib eş-Şazeli (1309). Kavaninu Hükmi’l-İşrak. Dımaşk.
• Çağrıcı, M. (2000). “İhyâü Ulûmi’d-din”, TDV İslam Ansiklopedisi. C. 22, İstanbul: TDV Yayınları.
• Çakmaklıoğlu, M. M. (2005). Muhyiddin İbnü’l-Arabi’ye göre dil-hakikat ilişkisi marifetin ifadesi sorunu, Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Çakmaklıoğlu, M. M. (2006). “Muhyiddin İbnü’l-Arabî (560-638/1165-1240), Et-Tedbîrâtü’l-İlâhiyye Fî Islâhı Memleketi’l-İnsâniyye”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 17, 283-302.
• Çınarcı, M. N. (2020). Mesnevi şerhlerinin kaynakları. Al-Farabi Journal, 8th International Conference on Social Sciences, 21-22 Haziran, Kazakistan.
• Dağlar, A. (2009). Şem'î Şem'ullâh Şerh-i Mesnevî (I. cilt) (inceleme-tenkitli metin-sözlük). Erciyes Üniversitesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri.
• Eflaki, (1986). Menâkıbü’l-Ârifîn I-II. Haz. Tahsin Yazıcı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Fahreddin Iraki. (1363). Lema’at. Tahran: İntişârât-ı Mevla.
• Feraizoğlu, A. T. (2020). Muhyiddin İbn Arabi, Mevaki’un Nucûm- Yıldızların Mevki, İstanbul: Kitsan Yayınları.
• Güzelyüz, A., Atalay, M. ve Turgut, T. (2018). Tahirül Mevlevi Mesnevi’nin dibacesi ve ilk on sekiz beytinin şerhi. İstanbul: Demavend Yayınları.
• İbn Arabi, (1907). Kitabu Mevâkiü’n-Nücûm, Mısır: Matbaatü’s-Saâde.
• İbn Ataullah el-İskenderi (ty). Letaifü’l-Minen. (Haz. Asım İbrahim el-Keyyali). e-kitap
• Kanar, M. (2014). Mesnevi (1-3), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Kanık, M. (2018). Muhyiddin İbn Arabî, Nurlar Risalesi (İttihadü’l-Kevni). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Kılıç, M. E. (1996). “Fusûsü’l-Hikem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul: TDV Yayınları.
• Konuk, A. A. (2011). Fahreddin-i Iraki, Lemeat (Aşka ve Aşıklara Dair), İstanbul: İlk Harf Yayınları.
• Öngören, R. (2000). “el-İnsânü’l-Kâmil”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Özdemir, M. (2016). Mesnevi’nin türkçe şerhleri, Turkısh Studies, 11(20), 461-502.
• Özdemir, M. (2017). Bağdatlı Abdülaziz Âsım’ın Türkçe Divan’ının sonunda bulunan Mesnevî’nin on sekiz beyit şerhi, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(1), 368-382.
• Saraç, M. A. Y. (2016). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. TÜBA.
• Uludağ, S. (2003). “Makam”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (2008). “er-Risale”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 35, İstanbul: TDV Yayınları.
• Uludağ, S., Bayburtlugil N. (1991). “Aynülkudât El-Hemedânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul: TDV Yayınları.
• Vehbi-i Yemani. Kitab-ı Ruhani fi Şerh-i Mesnevi-i Muhtasar-ı Nurani, Fransa Milli Kütüphanesi, Turc. 581
• Yamak, M. B. (2021). Abdülkadir Geylani, Fütûhu’l-Gayb (Âlemlerin Keşfi), İstanbul: Sufi Kitap.
• Yıldız, M. (2020). “Ebû Bekir b. Sâlim”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.,1, Ankara: TDV Yayınları.