Görme eylemlerinin anlam alanları ve dikkate almak/önemsemek görmektir kavramsal metaforu

Yıl 2022, Sayı: 30, 418 - 434, 21.10.2022

Fatma Özkan Kurt

Öz

Türkiye Türkçesinde görmek ve bakmak eylemlerinin anlam alanları ile ilgili olan bu çalışmada iki amaç bulunmaktadır. Bu amaçlardan ilki Türkiye Türkçesinde görmek ve bakmak eylemlerinin kullanımda olan anlamlarını tespit etmektir. İkincisi de tespit edilen ‘dikkate almak/önemsemek’ metaforik anlamının ortaya çıkma nedenini belirlemektir. Çalışmanın ilk aşamasında görmek ve bakmak eylemlerinin anlam alanları belirlenmiştir. Bu anlamlar fiziksel anlamlar ve bu anlamların dışında kalan anlamsal genişlemeler şeklinde iki başlık altında sınıflandırılmıştır. Fiziksel anlamlarda Viberg (1984) ve Whitt’in (2010) sınıflandırması dikkate alınmıştır. Anlamsal genişlemelerde ise Ibarretxe Antuñano’nun (1999) sınıflandırması dikkate alınarak Türkçeye özgü bir sınıflandırma yapılmıştır. Anlamsal genişlemeler idrak, sosyal, güvenilirlik, deneyim grupları altında toplanmıştır. İncelemede derlem verileri ve sözlüklerdeki bilgileri birleştiren karma bir yaklaşım benimsenmiştir. Böylelikle kullanımda olan tüm anlamlara ulaşılması hedeflenmiştir. Çalışmanın ikinci aşamasında, tespit edilen anlamlardan ‘dikkate almak/önemsemek’ metaforik anlamının nasıl ortaya çıktığını tespit etmek amacıyla kavramsal metafor ve özellik seçim süreci modelleri kullanılmıştır. Bu değerlendirmenin sonucunda görme duyusunun zihin ile bilişsel ve yapısal açıdan paralellik gösterdiği (Sweetser, 1991) ve bu nedenle bakmak sözlük biriminin zihin alanına ait anlamları da ifade edilebildiği görülmüştür. Fiziksel algı alanından zihin alanına kavramsallaştırmalarda kaynak alandan hedef alana aktarılan özellikler belirlenmiştir. Buna göre fiziksel görme alanına ait aracısız, konum, istemli ve değerlendirme özellikleri metaforik süreçte zihin hedef alanına aktarılan özellikler olarak tespit edilmiştir. Çalışmada Türkiye Türkçesinde fiziksel algı alanını ifade eden bakmak eyleminin zihin alanına ait anlamlara genişlemesinin rastgele olmadığı gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

görmek, bakmak, algı fiilleri, kavramsal metafor

Semantic fields of visual verbs and considering is seeing conceptual metaphor

Öz

There are two purposes in this study, which are about the semantic fields of the verbs to see and to look in Turkish. The first purpose is to determine the meanings of the verbs to see and to look in Turkish. The second is to figüre out the reason for the metaphoric meaning ‘to consider’. In the first step of the study, the semantic fields of perception verbs were established. These meanings are classified under two categories called physical meanings and semantic extensions outside of these meanings. The classification of Viberg (1984) and Whitt (2010) in physical meanings have been taken into account. In semantic extensions, a Turkish-specific classification was made by taking into account the classification of Ibarretxe Antuñano (1999). Semantic extensions were classified under intellection, social, assurance, and experience groups. A mixed approach was adopted in the analysis, combining corpus data and information in dictionaries. Thus, it is aimed to reach all the meanings in use. In the second step of the study, conceptual metaphor and propery selection processes models were used to determine how the metaphorical meaning ‘to consider’ emerges from the identified meanings. As a result of this, it is stated that the sense of visual is parallel to the mental in terms of cognitive and structural aspects (Sweetser, 1991) and it has been seen that the lexical unit 'to look' can also be expressed in mental domains. In conceptualizations from the physical perception domain to the mind domain, the properties transferred from the source domain to the target domain were determined. Accordingly, the directness, location, voluntary, and evaluation properties of the physical visual domain were determined as the characteristics transferred to the mental domain during the metaphorical processes. In the study, it has been exampled that the semantic extension of 'to look', which expresses the physical perception domain in Turkish, to the meanings belonging to the mental domain is not random.

Anahtar Kelimeler

to see, to look, perception verbs, conceptual metaphor

Kaynakça

• Aikhenvald, A. Y.; Dixon R. M.W. (2006). Grammars in Contact A Cross- Linguistic Typology. (Ed. Alexandra Y. Aikhenvald and R. M. W. Dixon). New York: Oxford University Press.
• Aikhenvald, A. Y.; Storch, A. (2013). “Linguistic Expression of Perception and Cognition A Typological Glimpse”, (Ed. by Alexandra Aikhenvald, Anne Storch, Perception and Cognition Language and Culture). Brill. s. 1- 45.
• AKSAN, Yeşim vd. (2012). “Construction of the Turkish National Corpus (TNC)”, Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012), İstanbul. Turkiye. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html
• Ayverdi, İ. (2011). Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı.
• Besli, N. (2015). “Kutadgu Bilig’de Kör- Fiilinin Çok Anlamlılığı Üzerine”. Turkish Studies. Volume 10/12. s. 159- 178.
• Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
• Croft, W.; Cruse, Alan D. (20049. Cognitive Linguistics. New York: Cambridge University Press.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Dinçer, A. (2013).“Bakmak İtaat Etmektir”. AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Semih Tezcan’a Armağan). C. 13. s. 107- 122.
• Erk Emeksiz, Z. (2021). “The perception verbs and degrees of certanity in Turkish: The case of görünmek ve gözükmek”. Dil Araştırmaları Dergisi. 68- 81.
• Evans, N.; Wilkins D. (2000). “In The Mind’s Ear: The Semantic Extensions of Perception Verbs in Australian Languages”. Language. Vol. 76, No. 3. p. 546- 592.
• Evans V.; Green, M. (2006). Cognitive Lingusitics An Introduction. Edinburgh Universtiy Press.
• Evans, V. vd. (2007). The Cognitive Linguistics Reader. Equinox. London.
• Dağlı, Y.; Kahraman S. A. (2000). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (4. Cilt, 1. baskı). Yapı Kredi Yayınları.
• Gamerschlag, T.; Petersen, W. (2012). “An Analysis of the Evidential Use of German Perception Verbs”. Selected Papers from UK-CLA Meetings. Vol 1: 1-18.
• Gen, S. (2012). “Tahsin Yücel’in Salaklık Üstüne Deneme’sinde Yönelim Metaforları”. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri. (Çevrimiçi https://turkoloji.cu.edu.tr/mine_mengi_sempozyum/sila_gen_tahsin_yucel_yonelim_metaforlari.pdf Erişim tarihi: 14. 07. 2022).
• Gisborne, N. (2010). The event structure of perception verbs. Oxford: Oxford University Press.
• Gökçe, F. (20159. “Kutadgu Bilig’de Kör- “Görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig. S. 29. s. 59- 76.
• Gürsoy, N.; Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ibarretxe-Antuñano I. (1999). “Polysemy and Metaphor in Perception Verbs: A Cross Linguistic Study”, Thesis submitted for the Degree of Doctor in Philosophy University of Edinburgh. Edinburg.
• Ibarretxe-Antuñano I. (2008). “Vision Metaphors for the Intellect: Are They Really Cross-linguistic?”. Atlantis. p. 15- 33.
• Ibarretxe-Antuñano I. (2013). “The Relationship Between Conceptual Metaphor and Culture”. Intercultural Pragmatics. 10 (2). p. 315- 339.
• Ibarretxe-Antuñano I. (2019). “Perception Metaphors in Cognitive Linguistics: Scope, Motivation and Lexicalization”. Perception Metaphors. (Eds. by L. J. Speed, C. O. Meara, L. San Roque&A. Majid). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company.
• Lakoff, G. (1993). The Contemporary Theory of Metaphor. Metaphor and Thought. (Ed. A. Ortony). 2nd edition. New York: Cambridge Universtiy Press. p. 202- 251.
• Lakoff, G.; Johnson, M. (2003). Metaphors we live by. London: The University of Chicago Press.
• Langacker, R. W. (2008). Cognitive Grammar: A basic introduction, Oxford: Oxford University Press.
• Kövecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. New York: Oxford University Press.
• Kövecses, Z. (2019). “Perception and metaphor: The case of smell”. Perception Metaphors. (Eds. L. J. Speed, C. O. Meara, L. San Roque&A. Majid). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company.
• Okur Meriç, M. (1997). Cem Sultan Cemşid ü Hurşid İnceleme-Metin. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özkan Kurt, F. (2020). Batı Türkçesinde Algı Fiilleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul.
• Pinker, S. (2018). Zihin Nasıl Çalışır? (Çev. Sabri Gürses). İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San. Ve Tic. Ltd. Şti. 2. Basım.
• Püsküllüoğlu, A. (2012). Türkçe Sözlük. Ankara: Arkadaş.
• Sev, G. İ. (2017). “Yakın Anlamlı Fiillerden Bakmak-Görmek”. Prof. Dr. Talât Tekin Hatıra Kitabı. İstanbul. s. 991- 1028.
• Steinbach-Eicke, E. (2019). “Taste Metaphors in Hieroglyhic Egyptian”. Perception Metaphors. (Eds. L. J. Speed, C. O. Meara, L. San Roque&A. Majid). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company.
• Sweetser, E. (1991). From Etymogy to Pragmatics: Metaphorical and Cultural Aspects of Semantic Structure. New York: Cambridge University Press.
• TDK. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türkçe Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vanhove, M. (2008). From Polysemy to Semantic Change. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Viberg, Å. (1984). “The Verbs of Perception A Typological Study”. Explanations for Language Universals. (Ed. by. Butterworth, B., Östen D.). Berlin: De Gruyter. P. 124- 162.
• Viberg, Å. (2008). “Swedish verbs of perception from a typological and contrastive perspective”. Languages and Cultures in Contrast and Comparison. (Ed. María de los Ángeles Gómez González, J. Lachlan Mackenzie, Elsa M González Álvarez). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company.
• Voinov, V. (2013). “‘Seeing’ is ‘trying’: The relation of visual perception to attemptive modality in the world’s languages”. Language and Cognition. 5 (1).p. 61- 80.
• Yavuz, K. (2000). Âşık Paşa, Garib-nâme. 4 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yavuz, K. (2007). Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-Nâme) Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma. Kırşehir Valiliği Yayınları. 2 Cilt.
• Whitt, R. (2010). Evidentiality and perception verbs in English and German, New York: Oxford University Press.
• Winter, B. (2019). Sensory Linguistics. Language, perception and metaphor. Amsterdam, NL&Philadelphia, PA: John Benjamins Publishing Company.