Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü’ne doğru: Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin karşılaştırmalı fiil eş dizimleri

Yıl 2022, Sayı: 30, 381 - 404, 21.10.2022

Nuh Doğan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1192531

Öz

Dillerin söz varlığı farklı ögelerden oluşur. Bir sözcük birleşmesi türü olarak eş dizimler dillerin söz varlığının en önemli ögelerinden biridir. Söz varlığının büyük bir bölümünü eş dizimler teşkil eder. Bununla birlikte eş dizimler gerek lehçeler arası metin aktarımında gerek iki farklı dilden çeviri sırasında çevirmenleri oldukça zora sokan, aynı zamanda sözlükçülerin de baş etmekte güçlük çektiği söz varlığı ögelerindendir. Eş dizimden kaynaklanan zorlukların aşılabilmesi için bir dilin söz varlığı içindeki sözcük birleşmelerinin, özellikle eş dizimlerin belirlenerek diğer sözcük biçimlerinden ayırt edilmesi ve farklı dillerden ve lehçelerden çeviri ve metin aktarımı yapılırken kaynak anlaşma birliğindeki bir sözlüksel yapı ya da eş dizimin hedef anlaşma birliğindeki hangi sözlüksel yapı ya da eş dizimle eşdeğer olduğunun bilinmesi gerekir. Bu çalışmada söz konusu amaçlara yönelik olarak Türkiye ve Azerbaycan Türkçesindeki bir eş dizimin karşılıklı olarak hangi sözlüksel yapıya karşılık geldiği belirlenmiş ve ileriye dönük olarak hazırlanması düşünülen Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü için küçük bir adım atılmıştır. Fiil unsuru aynı isim unsuru değişken; isim unsuru aynı fiil unsuru değilken olmak üzere iki tipte fiil eş dizimi tespit edilmiş ve ikinci grup fiil eş dizimleri karşılaştırılmıştır. Yalancı eşdeğerlilik olgusuyla eş dizimler arasında da organik bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Özellikle fiil eş dizimleri söz konusu olduğunda yalancı eşdeğerlik olgusunun eş dizimsel yapılarda ortaya çıktığı görülmüştür. Yalancı eş değerlikten kaynaklanan aktarma hatalarının eş dizimlerin farkına varılması ve karşılıklı belirlenmesiyle önemli ölçüde aşılabileceğini görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Eş dizimlilik, söz varlığı, eş dizim sözlüğü, Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi

Towards Comparative Collocations Dictionary of The Contemporary Turkish Dialects: Verb collocations in Azerbaijan and Turkey Turkish

Öz

The vocabulary of languages consists of different elements. As a type of word combination, collocations are one of the most important elements of the vocabulary of languages. It constitutes a large part of the vocabulary. However, collocations are one of the vocabulary items that make it very difficult for translators both in the transfer of text between dialects and in the translation of two different language texts, and at the same time that lexicographers have difficulty in coping with. The vocabulary of languages consists of different elements. A type of word combination in order to overcome the difficulties arising from collocations, word combinations in a language's vocabulary must be distinguished from other word combinations, especially by determining collocations. When translating and transferring texts from different languages and dialects, it is necessary to know which lexical structure or collocation in the source agreement union is equivalent to which lexical structure or collocation in the target agreement union. For these purposes, in this study, it has been determined which lexical structure corresponds to a collocation in Turkey and Azerbaijan Turkish. This is a small step forward for the Comparative Collocation Dictionary of Contemporary Turkish Dialects, which is considered to be prepared prospectively. Two types of verb collocations have been identified in which the noun element is the same and the verb element is variable and the verb element is the same, the noun element is variable. The second group of verb collocations were compared. It has been determined that there is an organic relationship between the false equivalence phenomenon and collocations. It has been observed that the false equivalence phenomenon occurs in collocational structures, especially when it comes to verb collocations. This shows that transfer errors caused by false equivalence can be significantly overcome by recognizing collocational structures.

Anahtar Kelimeler

Collocations, vocabulary, collocation dictionary, Azerbaijani Turkish, Turkey Turkish

Kaynakça

• Azerbaycan Milli İlimler Akademisi (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügatı (I- VI Cilt). Bakü: Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Yayınları.
• Allerton, D. (1984),Three (Or Four) Levels of Word Cooccurence Restriction. Lingua 63, s. 17-40.
• Aksan, D. (1998a), Türklerde Sözlükçülük, Bugün Türkiye’de Sözlük. Kebikeç, 6, s. 115-118.
• Aksan, D. (1998b). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yay.
• Cowıe, A. P. (1998). Phraseology: Theory, analysis, and applications. Oxford: Clarendon Press.
• Bauer, L. (1983). English Word Formation. Cambridge: Cambridge University Press.
• Bauer, L. (2001). Morphological Productivity. Cambridge: Cambridge University Press.
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde Fiillerin Eşdizimleri, Ankara: Kitabevi.
• Doğan, N. (2015). Türkçe Sözlük’te Fiilsel Eşdizimlilik. Gazi Türkiyat, S. 17, s. 67-84.
• Doğan, N. (2016). Türkçe Öğrenci Sözlüklerinde Eşdizimlilik Bilgisi. International Journal of Language Academy, 4(1), s. 267-282.
• Firth, J. R. (1957). Modes of Meaning. Papers in Linguistics 1934-1951, Oxford: Oxford University Press, s. 190-228.
• Halliday, M. A. K. (1966). Lexis as a Linguistic Level. Memory of F. R. Firth, C.E. Bazell vd. (Eds.), London: Longman, s. 148-162.
• Nedret, P. (1991). Kültürleraarsı İletişim Aracı Olarak Çeviri. İstanbul: Boğaziçi Üniv. Yay.
• Newmark, P. (1988). A textbook of Translation. London: Longman
• Pawley, Andrew; Frances Hodgetts Syder (1983). Two Puzzles for Linguistic Theory: Nativelike Selection and Nativelike Fluency. Language and Communication, London and New York: Longman, s. 191-226.
• Uğurlu, M. (2004). Lehçe İçi Aktarmada Yalancı Eşdeğerlik. Bilig , 29, 29-40.
• Uğurlu, M. (2012). Türk Lehçeleri Arasında Benzer Kelimelerin Eşdeğerlik Durumu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7 (4), 215-222.
• Uğurlu, M. (2011). Lehçe İçi Aktarmada “Yalancı Eş Değerlik”. Icanas. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (International Congress of Asian and North African Studies). 1877-1890.
• Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press.
• Sinclair, J. (2000). Lexical Grammar. Darbai ir Dienos, Vol. 24 (Naujoji etodologija), s. 191- 203. http://donelaitis.vdu.lt/publikacijos/sinclair.pdf (21. 12. 2015).
• Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe Sözlük. (I-II Cilt). Ankara: TDK Yayınları.
• Wood, D. (2015). Fundamentals of formulaic language: An introduction. USA: Bloomsbury.
• Wray, A. & M. R. Perkins (2000). The functions of formulaic language: An integrated model. Language and Communication, 20, s. 1-28.
• Wray, A. (2002). Formulaic language and the lexicon, Cambridge: CUP.