Osmanlı Fetva Literatüründe Dinî ve Manevî Değerlere Saygı

Yıl 2022, Sayı: 30, 760 - 779, 21.10.2022

Muhammet Raşit Akpınar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1192669

Öz

Osmanlı Devleti’nin farklı din, dil, ırk ve kültürlerden oluşan insanları bir çatı altında tutarak huzur ve barış içinde yaşayabildikleri bir toplum modeli inşa ettiği tarihi kaynaklarda belirtilmektedir. Şüphesiz bu bir arada yaşama tecrübesinin gelişiminde, İslâm kültür ve medeniyetinin de önemli bir rolü bulunmaktadır. Osmanlı Devleti’nde toplum, İslâm devlet geleneğine uygun olarak din temelli bir sınıflandırmaya tabi tutulmuş ve inanç özgürlüğü temel bir prensip olarak benimsenmiştir. Bununla birlikte kültür ve medeniyet çatışmasına fırsat vermemek için toplumun bütün kesimlerinden dinî ve kutsal değerlere karşı saygılı olması beklenmiştir. Bu makalede, dinî ve manevî değerlere saygıyı konu alan Osmanlı dönemine ait hukukî düzenlemelere, bu düzenlemelerin toplumun pratik ihtiyaçları doğrultusunda şekillenmiş özgün bir formunu oluşturan fetva literatüründen örneklerle işaret edilmeye çalışılacaktır. Bu çerçevede dinin inanç esaslarına, sembol anlamı taşıyan hükümlerine ve kutsal kabul ettiği diğer değerlere karşı saygı duyulmasını konu edinen fetvalara yer verilecektir. Ayrıca doktrinde daha çok dinden dönme (irtidad) eylemiyle ilgisi kurulan elfâz-ı küfür meselesinin, fetvalarda dinî değerlerin yozlaşmasını önleme çabasına matuf bir yaptırım unsuru olarak görülebileceği tespitinde bulunulacaktır. Bunun ötesinde gayrimüslim tebaanın dinî ve manevî değerlerinin korunmasına yönelik fetvalar da incelenecek ve gayrimüslimlerin inanç ve ibadet hürriyetini güvence altına alan, eğitim ve sosyal haklardan mahrum bırakılmalarını engelleyen fetva örneklerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Fetva, Dinî Değerler, Elfâz-ı küfür, Zimmî

Respect for Religious and Spiritual Values in Ottoman Fatwa Literature

Öz

Historical sources state that the Ottoman Empire built a society model in which people of different religions, languages, races and cultures could live in peace and harmony by keeping them under one roof. Undoubtedly, Islamic culture and civilization has an especially important role in the development of this experience of living together. In accordance with the Islamic state tradition, the society has been classified based on religion, and in this direction freedom of religion and belief has been adopted as a basic principle. However, it was expected from all segments of the society to be respectful towards religious and sacred values in order to avoid the conflict of culture and civilization. In this article, the legal regulations of the Ottoman period, which are about respect for religious and spiritual values, will be pointed out with examples from the fatwa literature, which constitutes a unique form of these regulations shaped in line with the practical needs of the society. In this context, fatwas emphasizing the freedom of religion and worship, regulating the belief principles of religion, respecting its symbolic provisions, and the values that it considers sacred, will be included. In addition, it will be determined that the issue of elfâz-ı kufr, which is mostly related to the act of apostasy (irtidad) in the doctrine, is seen as a sanction element aimed at preventing the corruption of religious values in many fatwas. Beyond that, fatwas for the protection of the religious and spiritual values of the minority elements formed by non-Muslims will also be discussed, and in this context, examples of fatwas that guarantee the freedom of religion and worship of non-Muslims and prevent them from being deprived of education and social rights will be included.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fatwa, Religious Values, Alfaz al-Kufr, Zimmis

Kaynakça

• Akgündüz, S. N. (2017). Akâidden Fıkha: Hanefî Fıkıh Kitaplarında Elfâz-ı Küfür. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6 (2).
• Akündüz, M. (2008). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan İbadet Hürriyeti. İslâm Medeniyetinde Birlikte Yaşama Tecrübesi. Şanlıurfa.
• Aşık, H. (1992). Küfür Sözler. İstanbul: Demir Kitabevi.
• Boynukalın, M. (2009). Sövme, DİA, XXXVII.
• Aydın, B. ve Tak, E, (2008). İstanbul Kadı Sicilleri. İstanbul: İSAM.
• Bâbertî. (---). el-Inâye. Dâru’l-Fikr.
• Bakkal, A. (2009) İnanç Özgürlüğü Açısından Mabetlere ve Manevi Değerlere Saygı, İnsan Hakları ve Din Sempozyumu. Çanakkale.
• Bilmen, Ö. N. (1967). Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul.
• Cebeci, İ. (2009). Cerîde-i İlmiyye Fetvaları Osmanlılarda Hukuk ve Toplum 1. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2009). Saygı, DİA, XXXVI.
• Çatalcalı Ali Efendi. (1312). Fetâvâ-yı Ali Efendi, Haz. Salih b. Ahmed el-Kefevî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1312.
• Demirtaş, H. N. (2014). Açıklamalı Osmanlı Fetvaları Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul.
• Çeşmizâde Muhammed Halis Efendi. (1325). Hulâsatü’l-ecvibe. İstanbul: Uhuvvet Matbaası.
• Çetin, O. (1994). Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çivizâde, Muhyiddin Mehmed Efendi, Mecmûatü’l-fetâvâ, Süleymaniye Kütüphanesi Kılıç Ali Paşa, 496.
• Dârimî. (2000). es-Sünen, Riyad: Dârü’l-Müğnî.
• Demirel, N. (1987). İslâm Hukuku'nda İbadet Hürriyeti. Marmara Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• Düzenli, P. (2012). Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları. İstanbul: Osav.
• Düzenli, P. (2015). Gayrimüslimlere Dair Fetvalar. İstanbul: Klasik.
• Düzdağ, M. E. (1983). Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Eraslan, S. (2009). Meşihat-ı İslâmiyye ve Ceride-i İlmiyye Osmanlılarda Fetva Makamı ve Yayın Organı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Erdoğan, M. (2005). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Erkan, Nevzat (2015), Osmanlı Üsküdar'ında Toplumsal Hayat (18. Asır Üsküdar'da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri), İstanbul.
• Fahreddin er-Râzî. (1934). Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’-Türâsi’l-Arabî.
• el-Fetâva'l-Hindiyye. (1310). Bulak. (Nşr.: Dâru’l-Fikr).
• Güler, A. (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Azınlıklar. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Güler, A. (1998). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din-İbadet, Eğitim-Öğretim Hürriyetleri ve Bu Bakımdan “Kilise Defterleri”nin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri’nden Örnek Fermanlar), OTAM. (9).
• Hatîb eş-Şirbînî. (1958). Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti me’ânî elfâzi’l-Minhâc. Kahire.
• İbn Âbidîn. (1992). Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyut: Dârü’l-Fikr.
• İbn Nüceym. (---). el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi'd-dekaik. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, II. Baskı.
• İbnü’l-Hümâm. (2003). Fethü’l-Kadîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İzmirli, İ.H. (1338). Kitâbu’l-iftâ ve’l-kazâ. Evkâf Matbaası, yy.
• Kâsânî. (1986). Bedâiu’s-sanâî fî tertîbi’-şerâi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı.
• Keskin, H. (2008), Osmanlı Fetvalarında Gayrimüslimlerin İbadet Hürriyeti (Dört Fetva Kitabı Çerçevesinde), Marmara Üniversitesi SBE İslâm Hukuku Anabilim Dalı Lisans Tezi.
• Kılavuz, A.S. (1984). İman-küfür sınırı: Tekfir meselesi. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Kılavuz, A.S. (1995). Elfâz-ı Küfür, DİA, XI.
• Kılıç, M. (2009). Osmanlı Fetva Literatüründe Gayrimüslimlere Tanınan Din ve İbadet Özgürlüğü Fetâvâ-yı Ali Efendi Örneklemi. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi (13).
• Kudûrî. (1997). el-Muhtasar. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mâverdî. (1999). el-Hâvi’l-kebîr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mâverdî. (---). el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Kahire: Dârü’l-Hadîs.
• Mevsîlî. (1937). el-İhtiyâr li-talîli’l-Muhtâr. Kahire: Matbaatü’l-Halebî.
• Molla Hüsrev. (---). Dürerü’l-hükkâm. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Nesefî. (2011). Kenzü’d-dekâik. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Nev’î-zâde, A. (1738). Fetâvây-i Atâ’iye, Haz. Hasan b. Ali. Diyarbakır Yazma Eserler Kütüphanesi, No: 1501.
• Özervarlı, M. S. (2010). Şiâr, DİA, XXXIX.
• Serahsî. (1324). el-Mebsût. Kahire.
• Sinanoğlu, M. (2001). İstihfâf, DİA, XXIII.
• Sübkî. (---). Fetâva's-Sübki. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife.
• Şah Veliyyüllah ed-Dihlevî. (1992). Hüccetüllahi’l-bâliğa. Beyrut.
• Şeker, M. (2005). Anadolu’da Birarada Yaşama Tecrübesi, Türkiye Selçukluları ve Osmanlılar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Şeyhîzâde. (---). Mecmau'l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Şeyhülislâm Dürrizâde Mehmed Arif Efendi. (1849). Netîcetü’l-fetâvâ. İstanbul: Matbaa-i âmire.
• Şeyhülislâm Menteşzâde Abdurrahim Efendi, Fetâvây-ı Abdurrahim, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 136.
• Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi. (2009). Fetâvâ-yı Feyziyye Osmanlılarda Hukuk ve Toplum 2. Haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Şîrâzî. (1959). el-Mühezzeb fî fıkhî’l-İmâm eş-Şâfiî. Kahire.
• Üstüvâni Mehmed Efendi. Fevâidü’l-kebîr. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2770.
• Wensinck, A. J. (1988). el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî. Leiden.
• Yaman, A. (2017). Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul.
• Yaman, A. (2013). Zimmî, DİA, XLIV.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. (1266). Behçetü’l-fetâvâ. İstanbul: Dârü’t-tıbaati’l-âmire.
• Zeylaî. (1313). Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye.