Divan şiirinde payitaht sevgisi: İstanbul redifli gazeller

Yıl 2023, Sayı: 34, 612 - 644, 22.06.2023

Yılmaz Faraşoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1316212

Öz

Mekân edebî eserlerin temel ögelerinden olup bazen insan ruhunu etkilemiş, bazen de insan tarafından şekillendirilmiştir. İçinde bulunduğu kültüre göre anlam ve değer kazanan mekân toplumun anlam kodlarını belirleyen, sınırlarını çizen anahtar bir kavramdır. İnsanın yaşadığı olayların, hissettiği duyguların içinde geçtiği mekân, edebî eserlerde genellikle şehir olarak karşımıza çıkar. Şehir ise insan hayatını düzenleyip yönlendiren; aynı zamanda insan tarafından biçimlendirilen büyük bir yapı olarak tanımlanabilir. Şehirler toplum hayatının göstergesi, bir kültürün tüm yönleriyle ortaya konduğu mekânlardır. Mekân divan şiirine şehirlerle, şehirler içinde de en çok İstanbul’un anlatımıyla yansımıştır. Yüzyıllarca farklı imparatorluk ve medeniyetlere ev sahipliği yapan, onlara ait unsurlarla şekillenip zenginleşen İstanbul, Osmanlı devletinin yönetim merkezi olarak divan şiirinde özel bir yere sahiptir. İstanbul Türk şiirinin yayıldığı coğrafyada değişmeyen bir başkenttir. Gerçekten de ‘payitaht’ İstanbul yüzlerce yıl divan şiirinin de merkezi olmuş, Osmanlı İmparatorluğu’nun görkemi bu şiire yansımıştır. Yaptığımız taramalarda, divan şairlerinin duygularını en rahat ifade ettikleri türlerin başında gelen gazel nazım şeklinde yazılmış, İstanbul’u konu edinen ve redifi İstanbul olan 16 şiir tespit edilmiştir. Bu çalışmada İstanbul övgüsünde yazılan bu gazeller şekil ve muhteva özellikleriyle incelenip yorumlanmış, böylece divan şairlerinin gözünden İstanbul sevgisi ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada ilk olarak İstanbul redifiyle gazel yazan şairler kronolojik olarak sıralanmış, daha sonra gazel sahibi her şair kısaca tanıtılmıştır. Ardından gazel metinleri önce şekil sonra da muhteva yönüyle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divan Şiiri, İstanbul, payitaht, gazel, şehir.

Kaynakça

• Akarsu, K. (1989). Zaifî Divanı Metin Tahlil ve Sistematik İndeks, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akay, H. (1997). Fatih’ten Günümüze Şairlerin Gözüyle İstanbul-1, İstanbul: İşaret Yayınları.
• Akbayar, N. (1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî C: 3, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Akçay, Ü. (2021). Osmanlı Şiirinin Coğrafyası: Gazellerde Şehirler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksoy, H. (1995). Esrar Dede, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 11, 432-434.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3583).
• Aktaş, A. (1996). Yetîm Divanı İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altan, E. (2017). İstanbul’un Fethi Sırasında Şehirde Yaşananlar ve Psikolojik Durum, Tarih Dergisi, 66, 63-67
• Apaydın, M. (2013). Osman Cemal Kaygılı’nın Eserlerinde İstanbul, Erdem, (64), 1-13.
• Arslan, M. (2014). Eşref Paşa Bursalı, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esref-pasa-bursali (ET. 18.04. 2023).
• Atik, A. (2016). Müderris-zâde Saʻdullah İzzet Divanı İnceleme-Metin, İstanbul: Simurg,
• Aydın, A. (2017). Şair Tezkirelerine Göre Osmanlı’nın Unvanlı Şehirleri, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 3 (7), 35-56.
• Aypay, İ. (1992). Nahifi Süleyman Efendi Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Azamat, N. (1989). Ali Behcet Efendi, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 2, 382-383.
• Batur, A. (2002). Sürûrî Divanı, Hayatı Sanatı Eserleri Divanının Tenkitli Metni, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Batur, A. (2010). Sürûrî Seyyid Osman, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 38, 172-173.
• Batur, H. (2022). Kilisli Rıfkî’nin Tarih Manzumeleri, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (7), 150-165.
• Bayak, C. (ts.). Sehabî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3191).
• Beydilli, K. (2020). Mustafa Reşid Paşa, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 31, 348-350.
• Birgören, H. (2016). Şeyhülislam Yahyâ’nın Şair ve Şiir Anlayışı, Kesit Akademi Dergisi, (6), 308-350.
• Bozyiğit, E. (2022). Şeyhülislam Yahyâ Divan’ının Yeni Tespit Edilen Nüshaları ve Şairin Neşredilmemiş Şiirleri, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (1), 316-377.
• Büyükseçgin, İ. (2021). İstanbul Tarihi Yarımada’da Osmanlı Dönemi Yerleşim, Art-Sanat Dergisi, (15), 61-92.
• Canım, R. (2009). Klâsik Türk Edebiyatında Tarih Düşürme Sanatı ve Bir Ebced Ustası: Adanalı Sürûrî, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (2), 105-120.
• Cansever, T. (2010). Osmanlı Şehri, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ceylan, Ö. ve Yılmaz, O. (2005). Hazana Sürgün Bahar/Keçecizade İzzet Molla ve Divan-ı Bahar-ı Efkâr, İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Coşkun, S. (2009). Mekândaki Medeniyet-Medeniyetteki Mekân: Sezai Karakoç'un Şiirinde Mekân-Medeniyet İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (22), 235-257.
• Çağlı, A. (1998). Halîmî Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı’nın Tenkitli Metni, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakmakcı, S. (2020). Şiir ve Şehir: Türk Şiirinde İstanbul Sevgisi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (19), 1-35.
• Çankaya, E. (2016). Payitahttan Metropole: Türk Şiirinde İstanbul, Çağdaş Yerel Yönetimler, 25 (4), 87-117.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahya Bey Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çelebi, A. H. (2015). Divan Şiirinde İstanbul, Ankara: Hece Yayınları.
• Davutoğlu, A. (ts.). Medeniyetler Harmanının Özne Şehri: İstanbul, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, https://istanbultarihi.ist/5-medeniyetler-harmaninin-ozne-sehri-istanbul (27.04.2023).
• Demirkent, I. (2001). İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 23, 205-212.
• Doğan, M. N. (2014). Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Duman, M. A. (2005). Fâzıl Divanı Transkripsiyonlu Metin-İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Duman, M. A. (2019). Ziya Paşa’nın Siyasi Rakibi Bosnalı Mehmet Fâzıl Paşa’nın Edebi Şahsiyeti ve Divanı’nın Genel Özellikleri, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8 (2), 805-832.
• Ece, A. (2008). Fetih Sonrası İstanbul’un Dini, Sosyal ve Kültürel Dönüşümü (1453-1511), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ekinci, R. ve Donuk, S. (2015). Hayrabolulu Hasib Divanı, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Elbir, B. ve Yorulmaz K. M. (2017). Şeyhülislam Yahyâ Divanında Yer Adlarının Kullanımına Dair, EKEV Akademi Dergisi, 0 (72), 31-50.
• Erdoğan, M. (2012). Gözden Kaçmış Bir XVI. Asır Şairi; Celâl-zâde Mustafa’nın Oğlu Mahmud Efendi ve Konya, İstanbul ve Edirne Medhiyeleri, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 300-325.
• Eren, A. (2012). Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin Metâli‘-i Cemâlî ve Şehrengîz-i İstanbul Adlı Eserleri İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erez, H. (2003). Kültür-Mekân Etkileşimine Bağlı Şehirsel Doku Farklılaşmaları Kumkapı Süleymaniye Örneği, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Eyduran, A. (2000). Biyografi Kaynaklarında Şehir, Kültür İlişkisi ve Bunun Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiresi’nde Görünüşü, Bilig, (12), 29-42.
• Gider, M. (2017). Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Göka, Ş. (2001). İnsan ve Mekân. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Göre, Z. (2005). Yetîmî ve Şiir Dünyası, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (1), 253-269.
• Göre, Z. (2013). Yetîm, Yetimî Ali Çelebi, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yetim-yetimi-ali-celebi, (ET. 30.03. 2023)
• Güfta, H. (1992). Hâzık Mehmed Efendi’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülhan, A. (2018). Rıfkî ve İstanbul Şehrengizleri, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 4 (1), 86-100.
• Gürbüz, M. (2005). Rezmî Divanı İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• Gürbüz, M. (2008). Hanedandan Bir Şair: Safiye Sultanzâde Mehmed Rezmî, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 45, 173-185.
• Gürbüz, M. (2009). Zarif Bir İstanbul Efendisi: Safiye Sultanzâde Mehmed Rezmî’nin Divanı ve Edebi Kişiliği, Türklük Bilimi Araştırmaları, 25, 87-99.
• Gürel, R. (2007). Enderunlu Vasıf Divanı, İstanbul: Kitabevi.
• Horata, O. (2000). Esrar Dede’nin Lügat-i Talyan Tercümesi, Türkbilig, (1), 73-80.
• Horata, O. (2013). Esrar Dede, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esrar-dede-mehmed (ET. 11.04. 2023).
• Horata, O. (2019). Esrar Dede Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3635).
• İnalcık, H. (2001), İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 23, 220- 239.
• İsen, M. (1997), Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Ankara: Akçay Yayınları.
• İsen, M. (2000). Klasik Şiirin Merkezi Olarak İstanbul, Bilig, (13), 1-8.
• Kahraman, A. (1995). Eşref Paşa Bursalı, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 11, 475-476.
• Kaplan, H. (2017). Kaside-Şair-Hâmi Bağlamında Şeyhülislam Yahya’nın Müzeyyel Gazelleri, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, (62), 186-205.
• Kaplan, H. (2020). Bir İstanbul Methiyesi: İzzet’in Biladiyesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 442-487.
• Kaplan, M. (2019). Hayriyye, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3652).
• Kaplan, M. (1999). Türk Edebiyatında İstanbul, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karaca, D. (2018). Türk Edebiyatında Şehrengizler Şehirler ve Güzeller, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karadavut, N. (2020). Bâkî ve Nedîm Divanı’nda İstanbul Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme, USBAD Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, 2 (3), 460-480.
• Karaköse, S. (2017). Nev’î-zâde Atâyî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3537).
• Kavruk, H. (ts.). Şeyhülislam Yahyâ Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3147).
• Kaya, B. A. (2013). Şeyhülislam Yahyâ, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 43, 245-246.
• Kayaalp, İ. (2019). Bahtî Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3640).
• Kayaokay, İ. (2017). Şeyhülislam Yahyâ İçin Yazılan Kasideler, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 1 (2), 108-159.
• Köksal, M. F. (2012). Edebiyatımızda Kalıp Sözler ve Divan Şiirinden Dört Örnek, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 30 (0), 331-348.
• Köksal, M. F. (2013). Livâyî, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/livayi (ET. 31.03. 2023)
• Kutlar, F. S. (2004). Arpaemini-zâde Mustafa Sâmî Divanı, Ankara: Kalkan Yayınevi.
• Küçük, S. (ts.). Bâkî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3143).
• Macit, M. (2012). Nedîm Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3371).
• Mermer, A. (2002). XVII. Yüzyıl Divan Şairi Vecdî ve Divançesi, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Nas, Ş. K. (2018). Celilî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3602).
• Nizam, E. A. (2014). Sürûrî/Hüznî/Hevâyî, Seyyid Osman Efendi, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sururi-huzni-hevayi-seyyid-osman (ET. 18.04. 2023).
• Özcan, T. (2003). Mehmed Şerif Efendi, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 28, 531-532.
• Pala, İ. (2001). İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 23, 284-289.
• Sevinç, F. (2023). Bir İstanbul Methiyesi: Dâsitân-ı Medhiyye-i İstanbul, Mecmua, (15), 52-71.
• Seyhan, K. (2002). Livâyî Divanı Metin-İnceleme, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sungur, N. (1998). Tâcizâde Caʻfer Çelebi’nin Heves-namesi İnceleme-Tenkitli Metin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, B. G. (2009). Tâlib Divanı ve İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ensitüsü.
• Tari, B. (2011). Re’fet Mehmed Divanı İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayalî Bey Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1967). Zatî Divanı Edisyon Kritik ve Transkripsiyon Gazeller Kısmı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tetik, B. (2016). 15. Yüzyıl Divanlarında Mekân Algısı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tozlu, M. (2005). Ebubekir Sâmî Paşa Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tozlu, M. (2014). Sâmî, Ebubekir Sâmî Paşa, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sami-ebubekir-sami-pasa (ET. 17.04. 2023).
• Türkmenoğlu, S. (2012). Türk Şiirinde İstanbul Çeşmeleri, Turkish Studies, 7 (2), 1093-1102.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1958). Onaltıncı Asır Ortalarında Yaşamış Olan İki Büyük Şahsiyet: Tosyalı Celâlzâde Mustafa ve Salih Çelebiler, Belleten (TTK) XII, (78): 391-441.
• Ülgen, A. S. (1939). Fatih Devrinde İstanbul 1953-1481, Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.
• Üst, S. (2018). Edirneli Nazmî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3364).
• Vural, R. (2020). Dürrî Ahmed Efendi Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3669).
• Yağcı, Ö. G. (2006). Mehmed Şerif Efendi Divanı İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yağcı, Ö. G. (2013). Mehmed Şerif Efendi, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/serif-mehmed-serif-efendi (ET. 31.03. 2023).
• Yavuz, M. (2017). İstanbul’un Fethi ve Akşemseddin, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 185-200.
• Yekbaş, H. (2011). Sebzî Divanı İnceleme-Tenkitli Metin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yekbaş, H. (2013). Sebzî Hüseyin, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sebzi-huseyin (ET. 01.04. 2023).
• Yenikale, A. (2012). Sümbülzâde Vehbî Divanı, Kahramanmaraş: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (e-kitap, no: 3374).
• Yeniterzi, E. (2009). Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Prof. Dr. Turgut Karabey Armağanı, 3 (15), 301-334.
• Yılmaz, G. (2020). Divan Edebiyatında İstanbul: 15.Yüzyıl, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, K. H. (2015). Mahmûd Efendi b. Celâl-zâde Mustafa, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahmud-efendi-celalzade-mustafa (ET. 31.03. 2023).