Organ adlarının yer-yön ilişkili anlamları üzerine etimolojik ve semantik bir inceleme

Yıl 2023, Sayı: Ö12, 1 - 14, 23.07.2023

Yahya Kemal Beyitoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1330361

Öz

Söz varlığı, bir dilin sözlü ve yazılı kaynaklarında yer alan ve bir milletin kültürünü şekillendirip devamlılığını sağlayan en önemli ögelerden biridir. Söz varlığı, bir dilin kültürel ve tarihî mirasını yansıtması yanında dil incelemeleri, dil eğitimi ve dil bilimi çalışmaları bakımından da dikkat çeken bir konudur. Bir dilin oluşumundaki ilk sözcükler, o dilin “çekirdek” ya da “kalıt” sözcükler adı verilen temel söz varlığını temsil eder. Dillerin temel söz varlığının ise insan ve insan gereksinimleri ekseninde geliştiği ve yaygınlaştığı söylenebilir. Bu bağlamda, organ adları dillerin temel söz varlıkları içerisinde öncelikli bir konumda yer almaktadır. Türkçedeki organ adları da ilk anlamlarına bağlı olarak kazandığı yan anlamlarla çok anlamlı ve oldukça yaygın bir kullanıma sahiptir. Bu çalışmada, Orhon Yazıtları ile Dîvânu Lugâti’t-Türk’te tanıklanan ve yer-yön ilişkili anlamları Güncel Türkçe Sözlük, Tarama Sözlüğü ve Derleme Sözlüğü’de tespit edilen organ adları (ağız, alın, arka, ayak, bağır, baş, bel, boğaz, boyun, burun, dış, göz, iç, kaş, kulak, yüz), etimolojik ve semantik açılardan incelenmiştir. Böylece söz konusu organ adlarının dilin kullanımı, kültürel etkiler gibi özelliklere bağlı olarak gerçekleşen anlamsal ve biçimsel değişimleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Söz konusu organ adlarının anatomik anlamları ile yer-yön ilişkili anlamları arasında biçim ve/veya işlev bakımından bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca arka, iç, dış sözcüklerinin başat anlamlarının anatomik olduğu ancak zamanla sözcüklerin bu anlamlarının kullanımdan düşerek yer-yön ilişkili anlamlarının yaygınlaştığı belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Söz varlığı, temel söz varlığı, organ adları, etimolojik, semantik

Kaynakça

• Aksan, D. (1969). Türkçe araştırmalarında yeni yollar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 17, 45-55.
• Aksan, D. (1982). Her yönüyle dil (ana çizgileriyle dilbilim). (C. III). Ankara: TDK Yayınları.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin sözvarlığı. (3. Basım). Ankara: Engin Yayınevi.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Clauson, Sir G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler. (Çev. Uluhan Özalan). Dil Araştırmaları, 1(1), 185-196.
• Derleme sözlüğü. 15.05.2023-01.06.2023 tarihleri arasında Türk Dil Kurumu Sözlükleri: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. (Vol. I). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden-Boston-Köln: Brill.
• Eren, H. (1999). Türkçenin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. (C. I-II). Ankara: TDK Yayınları.
• Güncel Türkçe sözlük. 15.05.2023-01.06.2023 tarihleri arasında Türk Dil Kurumu Sözlükleri: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı.
• Karaman, A. (2021). Eski Türk yazısıyla kâğıda yazılmış runik metinlerde ileri ögeler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(2), 1145-1181.
• Nadalyaev, V. M. & Nasilov, D. vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningard: Nauka.
• Nişanyan sözlük. 15.05.2023-01.06.2023 tarihleri arasında Nişanyan sözlük: https://nisanyansozluk.com/ adresinden alındı.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı yazıtları (söz varlığı incelemesi). Konya: Kömen Yayınları.
• Tarama sözlüğü. 15.05.2023-01.06.2023 tarihleri arasında Türk Dil Kurumu Sözlükleri: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Ankara: Simurg Kitapçılık.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. (C.I). İstanbul-Wien: Simurg Kitapçılık.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. (C.II). Wien: Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Türkçe sözlük. (2009). (10. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.