“Kanon” Dışı Bir “Öteki” Olarak Peyami Safa’nın Değerlerine ve Türkçeye Sahip Çıkışı

Yıl 2023, Sayı: Ö12, 98 - 113, 23.07.2023

Özlem Fedai

https://doi.org/10.29000/rumelide.1330414

Öz

“Belirli bir odağın beğenisine göre şekillenen kurallar bütünü” anlamındaki “kanon” düşüncesi, baskın sosyal grupların, eğitim kurumlarının, statükoyu temsil eden devletin belirlediği fikirlerden ortaya çıkmıştır. Cumhuriyet'in ilanıyla “laik” düzenin kurulması ardından, ülkeyi çağdaş medeniyetler seviyesinin üzerine ulaştırma hedefi için yapılan devrimleri, yeni rejimin değerlerinin halka benimsetilmesi düşüncesiyle, eğitim sisteminde olduğu gibi sanat ve edebiyatta da devletin desteklediği, ilkelerini “Kemalizm”in belirlediği bir “kanon” oluşturulmuştur. Bu dönemin roman başta olmak üzere edebiyat eserlerinde de yeni bir toplum inşa edilmesi amacıyla çağdaş Batı medeniyetinin değerleri halka benimsetilmeye çalışılmıştır. Bu düşünceyle eserlerini veren Milli edebiyattan beri roman yazan yazarlar (Reşat Nuri, Halide Edip, Aka Gündüz, Yakup Kadri vb.) “kanon”un yazarları haline gelirken, eserleriyle yeni kültürün değerlerini benimsemeyi teşvik etmiş; eski kültürün değerlerinin terk edilmesinin gereğini telkin etmiştir. Bu süreçte romanları üzerinden verdiği mesajlarla “kanon”un benimsediği değerlerin dışında kalan ve geçmiş kültürün mirasına sahip çıkmaya çalıştığı için “öteki” durumuna düşen yazarlar Peyami Safa, Tarık Buğra gibi yazarlar da olmuştur. Onları “kanon dışı” yapan muhafaza etmeye çalıştıkları değerlerdir. Bu çalışmada Cumhuriyet devri Türk romanının usta yazarlarından Peyami Safa (Nisan 1899-Haziran 1961)’nın, Cumhuriyet devri roman “kanon”unun içinde değerlerine sahip çıkan bir “muhafazakâr” olarak farklı tutumu, düşünce eserlerinde yaşadığı değişimlere karşı romanlarında ısrarla savunduğu değerler, bu tutum paralelinde yazarın “Osmanlı Türkçesi” ve “Türkçe” konusunda sergilediği tavır ele alınmıştır. Doküman incelemesi yönteminin kullanıldığı çalışma sonunda yazarın kanon dışı bir “öteki” olarak geleneğin değerlerine sahip çıkma biçimi sanatçının 10 romanı ve makale ve denemelerini içeren düzyazı eserlerinden örneklerle ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kanon, roman, Peyami Safa, Türkçe, gelenek

Kaynakça

• Akçay, Y. (2005), “Peyami Safa’ya Göre Türk Dili (“Türkçenin Sorunları / Çözüm Önerileri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. nr. 3.
• Atay, Falih Rıfkı (1967). “Dil”, Dil Devrimi Üzerine, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atay, Falih Rıfkı (1958), Çankaya, c. II, İstanbul: Dünya Yayınları.
• Ayvazoğlu, Beşir (1999). Peyami, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bloom, Harold (2014). Batı Kanonu: Çağların Ekolleri ve Kitapları, (Çev. Çiğdem Pala Mull), İstanbul: İthaki Yayınları.
• Borak, Sadi (1997). Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev Demeç Yazışma ve Söyleşileri, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Ertürk, Nergis (2018). “İstanbul Mektubu”, Türkiye’de Gramatoloji ve Edebi Modernlik, (çev. Merve Tabur), İstanbul: İletişim Yayınları.
• İlhan, Attila (2005), “Dili Bir Çıkmaza Saplamışızdır”, Cumhuriyet, 04. 05. 2005.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri (1992). “Türk Halk Edebiyatı”, Atatürk Devri Fikir Hayatı II, (haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uçman), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss.112-119.
• Köprülüzâde, Fuad (1992). “Alfabe İnkılâbı”, Atatürk Devri Fikir Hayatı II, (haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uçman), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Moran, Berna (1990). “Peyami Safa'nın Romanlarında İdeolojik Yapı”, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 3. b., c.1, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Millas, Herkül (2005). Türk ve Yunan Romanlarında “Öteki” Ve Kimlik, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oktay, Ahmet (2008). Toplumcu Gerçekliğin Kaynakları/Sosyalist Realizm Üzerine Eleştirel Bir Çalışma, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Özensel, Ertan (2020). “Farklılıkların Birarada Yaşamasında Bir Sorun Alanı Olarak Ötekinin Ötekileştirilmesi”, SEFAD, 2020; (43): 369-378.
• Hasdedeoğlu, M. Onur (2019). Halide Edib ve Yakup Kadri'nin Romanları Ekseninde Türk Edebiyatının Ulus-Devlet Oluşumuna Etkisi İstanbul: Kesit Yayınları.
• Parın, Kamil (2020), “Milletleşme Sürecinde İki Önemli Durak: Halide Edib ve Yakup Kadri'nin Romanları Ekseninde Türk Edebiyatının Ulus-Devlet Oluşumuna Etkisi”, Söylem (Filoloji Dergisi), nr. 5 (1), 319-321.
• Safa, Peyami (1970). Objektif: 1- Osmanlıca Türkçe Uydurmaca, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Safa, Peyami (1971). Objektif-4, Din İnkılap İrtica, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Peyami Safa (1978). 20. Asır Avrupa ve Biz, Objektif-8, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Safa, Peyami, (1997). Sözde Kızlar, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Safa, Peyami (1997). Bir Akşamdı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Safa, Peyami (1998). Bir Tereddüdün Romanı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Safa, Peyami (1991). Matmazel Noraliya’nın Koltuğu, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Peyami Safa (1988). Türk İnkılâbına Bakışlar, Atatürk Kültür, Ankara: DTYK. Yayınları.
• Schnapper, D. (2005). Sosyoloji düşüncesinde öteki ile ilişki. (A. Sönmezay çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1992), “Bizde Roman-I” ve “Bizde Roman-II”, Edebiyat Üzerine Makaleler, 3.b., İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tüzer İbrahim ve Hüküm, Muhammet (2017). “Türk Roman Kanonu Karşısında Kemal Tahir, TEKE, nr. 6/1, 2017, 257.
• Ülken, Hilmi Ziya (2005). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.