Osmanlı Dönemi’nde Kur’an tercümeleri ve Kurd Efendi’nin eserleri üzerine

Yıl 2023, Sayı: Ö12, 349 - 360, 23.07.2023

Fatma Nisa Sancaktar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1330504

Öz

Tercüme yani çevirinin tarihi insanlık tarihi kadar eskiye gitmektedir. Nerede bir kültür var olmuşsa orada bilgi aktarımı için tercümelere ihtiyaç duyulmuştur. Her toplumda olduğu gibi Türkler de yakın oldukları komşu toplulukların dillerinden ve dinlerinden etkilenmişler ve onları da etkilemişlerdir. Türklerin kabul ettikleri dinler sayesinde farklı kültürlerle olan etkileşimi artmış, dil, kültür, sanat, edebiyat hatta yaşam şekline kadar bazı değişiklikler oluşmaya başlamıştır. İslamiyet’in kabulünden sonra ise yeni benimsedikleri bu dini öğrenmek, okuyup anlamak, birilerine aktarabilmek ve sosyal yapıyı İslamiyet’le uyuşturmak amacıyla Kur’an-ı Kerim’e, Kur’an-ı Kerim’in tercüme ve tefsirlerine önem vermişlerdir. Dâhil olunan bu yeni dinin öğretilerini kavrayabilmek için evvela kutsal kitabın muhtevasını anlayabilmek bir ihtiyaç haline gelmiş ve yeni bir ilim sahası ortaya çıkmıştır. Kur’an, insanlığın anlaması ve yaşaması için gönderilen kutsal bir kitaptır ve dili Arapçadır. Bundan dolayı başka dillere tercüme etme gereği duyulmuş ve tefsir gibi ilmi çalışmalarla da insanoğlunun mukaddes kitabı anlaması, kavraması, esasların ve kuralların gereği gibi öğretilmesi sağlanmıştır. Kur’an’ın diğer dillere tercümesinin Hz. Peygamber dönemine kadar dayandığı söylenebilir. Türkler de İslamiyet’le birlikte bu tefsir çalışmalarına dâhil olmuşlardır. İlk aşamada Fâtiha, İhlâs, Yâsin, Tebâreke gibi kısa surelerin tercümeleri ve tefsirleri yapılmıştır. Osmanlı döneminde de bu faaliyetler artarak devam etmiştir. Yine bu dönemde; yaygın hale gelen, yaygın hale gelmeyen ve kısmı tefsir çalışmaları olmuştur. Bunların arasında Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsirinin Tercümeleri, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâhib-i ‘Aliyye’sinin Tercümeleri, Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdî’nin et-Tibyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân’ının Tercümesi dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, yukarıda zikredilen tefsir tercümelerinin yanı sıra Osmanlı müelliflerinden, halveti şeyhi olan ve Sultan III. Murad’ın iltifatlarına mazhar olan Kurd Efendi’nin hayatı ve eserleri incelenecektir. Kurd Efendi’nin Berlin Devlet Kütüphanesi’ndeki Kur’an-ı Kerim tefsiri, yüksek lisans tezi olarak çalışılma aşamasındadır. Çalışmanın amacı, Osmanlı döneminde yapılan Kur’an tercümelerine ilaveten Kurd Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi vererek dil, tercüme ve çeviri faaliyetlerine katkı sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Çeviri, Kur’an tercümesi, Kurd Efendi, Osmanlı Dönemi

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, Abdülkerim -N.Abdulkadiroğlu. Mehmed Akif’in Kur’an-ı Kerim’i Tefsiri, Ankara, 1991
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği, İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlı Dönemi Türkçe tefsir Eserleri, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, cilt 3, sayı 5, 131- 140
• Arpa, Recep. “Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri: Te’lîf mi Tercüme mi?”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, 55-96
• Aydar, Hidayet. “Türkler ’de Kur’an Çalışmaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1, 1999, 159-235.
• Aydar, Hidayet. Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, İstanbul, 1996, 107-113.
• Aydar, Hidayet. Osmanlılarda Tefsir Çalışmaları, Yeni Türkiye, İstanbul, 2000, cilt: VI, sayı: 33, s. 535-550
• Aydar, Hidayet. “Bir Kur’an Müfessiri Olarak Mehmed Akif”, İlmi Dergi Diyanet, cilt 32, sayı 4 (Ekim Kasım-Aralık 1996), 25-50
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi, c. 2, s. 702.
• Birışık, Abdulhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2012, 232
• Birışık, Abdulhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17 (2020/17), s. 185
• Bulutlu, Yusuf - Bulutlu, Bünyamin. Kurd Efendi ve Vikâye Tercümesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 8 Eylül 2022, 89-119
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matba‘a-ı ‘Âmire, Ali Şükrü Matbaası, 1333/1914-1915, 1338/1919-1920, 1342/1923-1924
• Kâtip Çelebi, (Hacı Halife). Keşfü’z-zunûn, 1/225
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn, İstanbul: MEB Yayınları, 1941, c. 1, s. 441
• Çelebi, Mustafa b. Abdullah Kâtip (Hacı Halife). Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn (Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.), 1/441
• Dalkıran, Hasan. Ahmed-İ Dâ‘î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’L-Leys-i Semerkandî Yûsuf-Ra‘d-İbrahîm Sûreleri (Giriş-Metin-DizinTıpkıbasım) (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları –Kuruluştan X/XVI Asrın Sonuna Kadar- (Basılmamış Doktora Tezi), M.Ü.Sos. Bil. Enst. (Danışman: M.Eroğlu), İstanbul, 1994, 25
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları, İstanbul: Ensar Yayınları, 2006, 466
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2011, 143
• Ersöz, İsmet. Elmalılı Mehmed Hamdi Yazır ve Hak Dini Kur’an Dili, Konya, 1986; Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Sempozyumu (4-6 Eylül 1991), Ankara, 1993
• İsmail Ferruh Efendî. Tefsîr-i Mevâkib, İstanbul: Matba‘a-ı ‘Âmire, 1865, 1/2-3
• Kırca, Celal. Kur’an ve Bilim “Mehmed Akif’in Şiirlerinde Konu Ettiği Ayetler ve Tahlili”, İstanbul, 1996, 257-277
• Mahmud b. Abdullah el-Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, thk. Ali Abdülbari ‘Atıyye (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994-1995), 6/365
• Özcan, Esat. Osmanlı Tefsir Geleneğinde Türkçe Tefsirlerin Yeri, 2020, 161-187
• Özcan, Esat. Eyyûbî Memlûk Döneminde Tefsir (Ezdî Örneği), İstanbul: Kitap Dünyası, 2019, 140-148
• Özdemir, Hikmet. “XV. Asrın Başında Yazılmış Türkçe Bir Dini Eser Münebbihü’r-râkidîn”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 1991, 187
• Öztürk, Mustafa. “Türkçe’deki Telif/Tercüme Meallerin Tanıtılması”, Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru Tefsir ve Toplum, İstanbul: Ensar Yayınları, 154
• Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I- (İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011), 1/72
• Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I-. 63-89. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011
• Semerkandî, Nasr b. Muhammed. Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî, thk. Mahmud Mutricî (Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.), 1/546.
• Semerkandî. Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî, 1/588.
• Yuvalı, Abdulkadir. “İbn Arabşâh, Şehabeddin”, DİA, İstanbul 1999, c. 19, s. 315
• Ziriklî, Hayrüddin b. Mahmud. el A‘lâm (Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002), 8/27
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1963, c. 1, Giriş, XXIV
• Hasanov, Sefer. tdvia, 2019, EK 2 c, 93-94 (https://islamansiklopedisi.org.tr/kurd-efendi)