Kültürel Hafızanın ve Yerel Kimliğin Korunmasında Somut Olmayan Mirasın Rolü: Ödemiş Nohut Mayalı Ekmeği

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 3, 883 - 903, 28.12.2025

Rıdvan Solmaz

https://doi.org/10.24010/soid.1782743

Öz

Bu çalışma, coğrafi işaretli Ödemiş Nohut Mayalı Ekmeğinin, somut olmayan kültürel miras ve yerel kimlik bağlamındaki rolünü incelemektedir. Nitel durum çalışması desenindeki araştırmada, Tokoğlu Ekmek Fırını sahibiyle yapılan görüşmeler betimsel analizle değerlendirilmiştir. Çalışma, kültürel miras ve coğrafi işaret entegrasyonunu ele alarak literatürdeki boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Sonuçlar, ekmeğin yerel kimliği ve toplumsal dayanışmayı güçlendiren bir hafıza unsuru olduğunu; ancak taklit üretim, denetim eksikliği ve genç kuşağın ilgisizliği nedeniyle tehdit altında bulunduğunu ortaya koymaktadır. Ürünün özellikle Birgi ve çevresinde mekânsal bağlamla kültürel hafızayı güçlendirdiği belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nohut mayalı ekmek , Ödemiş , Somut olmayan kültürel miras , coğrafi işaret , yerel kimlik

Etik Beyan

Araştırma verileri, 30 Ağustos 2025 tarihinde Şırnak Üniversitesi Etik Kurulu’na yapılan başvuru sonucu 142918 sayılı karar ile alınan onay doğrultusunda toplanmıştır.

The Role of Intangible Heritage in Preserving Cultural Memory and Local Identity: Ödemiş Chickpea Yeast Bread

Öz

This study examines the role of Ödemiş Chickpea Yeast Bread, a geographically indicated product, in the context of intangible cultural heritage and local identity. In this qualitative case study, interviews with the owner of Tokoğlu Bakery were evaluated through descriptive analysis. The study aims to fill a gap in the literature by addressing the integration of cultural heritage and geographical indications. The results reveal that the bread is an element of memory that strengthens local identity and social solidarity; however, it is under threat due to counterfeit production, lack of control, and the indifference of the younger generation. It has been determined that the product strengthens cultural memory in its spatial context, particularly in Birgi and its surroundings.

Anahtar Kelimeler

Chickpea yeast bread , Ödemiş , Intangible cultural heritage , Geographical indication , Local identity

Etik Beyan

The research data was collected in accordance with the approval granted by decision no. 142918 following an application submitted to the Ethics Committee of Şırnak University on August 30, 2025.

Kaynakça

• Aça, M. (2023), "Anadolu Türk Halk Kültüründe ve Mutfağında Maya", Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (37), ss. 554-568.
• Akgün, M. U., Gürel, B. M., ve Koçoğlu, C. M. (2024), "Bir toplumun hafızası: Türkiye'nin somut olmayan kültürel mirasının önemi ve geleceğe aktarılması", Karaelmas Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (1), ss. 49-66.
• Akpulat, N. A. (2016), "Bölgede yaşayanların yöresel mutfak kültürü ile ilgili algısının belirlenmesi: Ödemiş örneği", International Journal of Social and Economic Sciences, 6 (1), ss. 52-58.
• Akpulat, N. A. (2020), "Ödemiş İlçesinin (İzmir) Yöresel Yemekler Açısından İncelenmesi", Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Dergisi, 3 (7), ss. 518-534.
• Assmann, J., ve Czaplicka, J. (1995), "Collective memory and cultural identity", New German Critique, 65, ss. 125–133.
• Altuntaş, A., ve Gülçubuk, B. (2014), "Yerel kalkınmada yaygınlaşan bir araç olarak geleneksel gıdalar ve geleneksel gıda mevzuatının yaygınlaştırılabilirliği", Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 31 (3), ss. 73–81.
• Badem, A., ve Fidan, E. (2025), "Türkiye’nin Coğrafi İşaret Tescilli Ekşi Mayalı Ekmekleri Üzerine Bir Değerlendirme", Abant Sosyal Bilimler Dergisi, 25 (1), ss. 478-503.
• Baran, Z., ve Karaca, Ş. (2021), "Coğrafi işaretin sürdürülebilir gastronomi turizminde önemi", Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11 (2), ss. 253-263.
• Basat, E. M. (2013), "Somut ve somut olmayan kültürel mirası birlikte koruyabilmek", Milli Folklor, 25 (100), ss. 61-71.
• Baydeniz, E.-Sandıkcı, M. (2023), "Importance of Turkish Delight and Afyon Cream from Intangible Cultural Heritage Elements for Afyonkarahisar", Turkish Academic Research Review, 8 (2), ss. 998-1013.
• Beşirli, H. (2017). Yemek Sosyolojisi Yiyeceklere ve Mutfağa Sosyolojik Bakış. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Boyraz, H. D., ve Sandıkçı, M. (2023), "Coğrafi işaretli ürünlerin somut olmayan kültürel miras Türk mutfak kültürü unsurlarıyla karşılaştırılması: UNESCO gastronomi şehri Afyonkarahisar ili örneği", Tourism and Recreation, 5 (2), ss. 172–185.
• Can, İ. İ., ve Ağcakaya, H. (2019), "Somut olmayan kültürel miras kapsamında mutfak kültürünün sürdürülebilirliği: Türkiye’deki gastronomi müzeleri örneği", Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, 3 (4), ss. 788-804.
• Charmaz, K. (2011), "Grounded theory methods in social justice research", The Sage Handbook Of Qualitative Research, 4, ss. 359-380.
• Cochran, W. G. (2007), Sampling techniques (3rd ed.). New York: John Wiley & Sons.
• Creswell, J. W. (2007), Qualitative inquiry & research design: Choosing among five approaches (2. Baskı). SAGE Publications.
• Çakaloğlu, M., ve Çağatay, S. (2017), "Coğrafi işaretler ve marka değerine sahip ürünlere yönelik tüketici algısı: Finike Portakalı ve Antalya Tavşan Yüreği Zeytini örnekleri", Tarım Ekonomisi Araştırmaları Dergisi, 3 (1), ss. 52-65.
• Çalışkan, S. (2025), "Somut Olmayan Kültürel Miras Listesinde Yer Alan Gastronomik Unsurların Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları Açısından Değerlendirilmesi", Journal of Tourism & Gastronomy Studies, 13 (1), ss. 935-956.
• Çalışkan, V., ve Koç, H. (2013), "Türkiye’de coğrafi işaretlerin dağılış özelliklerinin ve coğrafi işaret potansiyelinin değerlendirilmesi", Doğu Coğrafya Dergisi, 17 (28), ss. 193-214.
• Çapar, G., ve Yenipınar, U. (2016), "Somut olmayan kültürel miras kaynağı olarak yöresel yiyeceklerin turizm endüstrisinde kullanılması", Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 4 (1), ss. 100-115.
• Delind, L. B. (2006), "Of bodies, place and culture: Re: Situating local food", Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 19, ss. 121-146.
• Demirbaş, N. ve Timur, A. (2020), " Coğrafi İşaretlerin Geleneksel Gıda Ürünlerinin Korunmasındaki Rolü ve Türkiye'deki Uygulamaların Değerlendirilmesi", Tarım Ekonomisi Dergisi, 26 (1), ss. 1-10.
• Duffy, M. E. (1985), "Designing nursing research: the qualitative‐quantitative debate", Journal of Advanced Nursing, 10 (3), ss. 225-232.
• Duman, H., ve Avcıkurt, C. (2024), "Somut olmayan kültürel miras değeri olarak yöresel yiyeceklerin duyulma, tüketilme ve beğenilme düzeylerinin belirlenmesi: Edremit Körfezi örneği", Journal of Gastronomy, Hospitality and Travel, 7 (2), ss. 386-396
• Durlu-Özyaka, F., Sünnetçioğlu, S. ve Can, A. (2013), "Sürdürülebilir Gastronomi Turizmi Hareketliliğinde Coğrafi İşaretlemenin Rolü", Journal of Tourim and Gastronomy Studies, 1 (1), ss. 13-20.
• Durmaz, R. (2020), Kurutulmuş nohut mayasının ekmek kalitesine etkileri, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Karaman.
• Elo, S., Kääriäinen, M., Kanste, O., Pölkki, T., Utriainen, K., ve Kyngäs, H. (2014), "Qualitative content analysis: A focus on trustworthiness", SAGE open, 4 (1), 1-10
• Erginkaya, Z., Turhan, E. Ü., ve Özer, E. A. (2016), "Nohut mayalı ekmek üretimi ve hakim mikroflora", Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 30 (1), ss. 89-99.
• Green, G. P., ve Dougherty, M. L. (2008), ‘’Localizing linkages for food and tourism: Culinary tourism as a community development strategy’’, Community Development, 39 (3), ss. 148-158
• Gürsoy, D. (2013), Deniz Gürsoy'un Gastronomi Tarihi. Oğlak Yayıncılık.
• Hazarhun, E., ve Tepecı̇, M. (2018), "Coğrafi işarete sahip olan yöresel ürün ve yemeklerin Manisa’nın gastronomi turizminin gelişimine katkısı", Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi, 2 (1), ss. 371-389.
• Hjalager, A.-M., ve Corigliano, M. A. (2000), "Food for tourists determinants of an image", International Journal of Tourism Research, 2 (4), ss. 281–293. https://doi.org/10.1002/1522-1970(200007/08)2:4
• Hoşcan, N. (2018), "Küreselleşme Sürecinde Yöresel Gastronomik Ürünlerin Üretimi ve Pazarlanmasında Kooperatifçilik Modeli", Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi, 4 (2), ss. 397-415.
• Hsieh, H.-F., ve Shannon, S. E. (2005), "Three Approaches to Qualitative Content Analysis", Qualitative Health Research, 15 (9), ss. 1277–1288.
• Ilıcalı, G. (2005), Coğrafi işaretler, coğrafi işaretlerde denetim ve denetimde akreditasyonun önemi. Ankara Üniversitesi, Avrupa Toplulukları Araştırma Uygulama Merkezi (ATAUM), 36. Dönem Avrupa Birliği Temel Eğitim Programı Semineri, Ankara.
• Kalenjuk Pivarski, B., Šmugović, S., Tekić, D., Ivanović, V., Novaković, A., Tešanović, D., Maja, B., Đerčan, B., Peulić, T., Mutavdžić, B., Lazarević, J., ve Vukelić, N. (2022), "Characteristics of traditional food products as a segment of sustainable consumption in vojvodina’s hospitality ındustry", Sustainability, 14 (2), 1-19.
• Kan, M., Gülçubuk, B. ve Küçükçongar, M. (2012), "Coğrafi İşaretlerin Kırsal Turizmde Kullanılma Olanakları", KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,14 (22), ss. 93-101.
• Karaca, O. B. (2016), "Geleneksel Peynirlerimizin Gastronomi Turizminde Önemi", Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 4 (2), ss. 17-39.
• Karacaoğlu, S. (2023), Somut olmayan kültürel miras kaynağı olarak mutfak kültürünün turizme kazandırılmasına ilişkin öneriler: Bilecik ili örneği. In 7th International West Asia Congress of Tourism Research, (ss. 196-210). Üsküp, Kuzey Makedonya.
• Kardeş Delil, B. ve Yılmaz, İ. (2023), "Yöresel Yemek Farkındalığı Hakkında Nitel Bir Çalışma: Başkent Üniversitesi Örneği", Journal of Gastronomy, Hospitality and Travel, 6 (4), ss. 1731-1745.
• Kazkondu, İ. (2024), "Coğrafi İşaretli Yöresel Ürünlerin Gastronomik Miras Kapsamında Değerlendirilmesi: Devrek Beyaz Baklavası Örneği", Electronic Turkish Studies, 19 (4), ss. 1653-1675.
• Kesgin, M., Önal, İ., Kazkondu, İ., ve Uysal, M. (2022), "Gastro-tourism well-being: The interplays of salient and enduring determinants", International Journal of Contemporary Hospitality Management, 34 (9), ss. 3253-3277. https://doi.org/10.1108/IJCHM-09-2021-1132
• Kivela, J., ve Crotts, J. C. (2006), "Tourism and gastronomy: Gastronomy's influence on how tourists experience a destination", Journal of Hospitality & Tourism Research, 30 (3), ss. 354–377.
• Kocaman, B. (2019), "Geleneksel Zanaatların Sürdürülebilirliği: Genç Neslin Zanaatkârlığa Yönelimi Üzerine Bir Araştırma", İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (35), ss. 789-808.
• Kozak, N. (2014), Turizm Araştırmaları, Genişletilmiş 3. Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık.
• Kurt, B. (2020), "Somut Olmayan Kültürel Miras Unsurlarından Yöresel Yiyecekler: Kınalı Ekmek", Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13 (29), ss. 20-32.
• Kuşat, N. (2012), "Bölgesel Kalkınmada Geleneksel Gıda Ürünlerinin Rolü ve Geleneksel Gıdalarda İnovasyon Belirleyicileri Üzerine Bir Çalışma: Afyon Örneği", Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19 (2), ss. 261 – 276.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, (2025), UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerinde Türkiye, https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-345095/unesco-somut-olmayan-kulturel-miras-listelerinde-turkiye.html#:~:text=,Multinational%202016 (28.08.2025).
• Lewis, S. (2015), "Qualitative ınquiry and research design: Choosing among five approaches", Health Promotion Practice, 16 (4), ss. 473-475.
• Long, M. L. (2004), Culinary Tourism, 2. Baskı, Usa: The University Press Of Kentucky. Macit, N., ve Kıran, Ö. (2024), "Yemek ve Toplum: Kültür, Kimlik ve Eşitsizlikler", Olgu Sosyoloji Dergisi, 3 (2), ss. 97-106.
• Morgan, G., Smircich, L. (1980), "The case for qualitative research", Academy of Management Review, 5 (4), ss. 491-500.
• Oğuz, Ö. (2009), "Somut olmayan kültürel miras ve kültürel ifade çeşitliliği", Milli Folklor, 89, ss. 6-12.
• Oktay, B. A., ve Özbaş, Z. Y. (2020), "Fermente Gıdaların İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri", Gıda, 45 (6), ss. 1215-1226.
• Orhan, A. (2010), "Yerel Değerlerin Turizm Ürününe Dönüştürülmesinde Coğrafi İşaretlerin Kullanımı: İzmit Pişmaniyesi Örneği", Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, 21 (2), ss. 243-254.
• Ödemiş Belediyesi (2025), Turistik ve Tarihi Merkezler. https://www.odemis.bel.tr/tarihi-merkez/birgi/24 (20.07.2025).
• Ödemiş Ticaret Odası (2024), Ödemiş Ekonomik Raporu. http://odemisto.org.tr/Portals/290/basari_hikayeleri/%C3%96TO%202024%20EKONOM%C4%B0K%20RAPORU%20(2).pdf (21.08.2025).
• Özaydın, E. C., ve Yalçın, İ. (2025), "Küreselleşme Teorileri Çerçevesinde Türk Mutfak Kültürünün Dönüşümü", Journal of New Tourism Trends, 6 (1), ss. 116-129.
• Parasecoli, F. (2017), Knowing Where It Comes From: Labeling Traditional Foods to Compete in a Global Market. University of Iowa Press.
• Sayaslan, A., ve Şahin, N. (2018), "Effects of fermented-chickpea liquor (chickpea yeast) on whole-grain wheat flour bread properties", Quality Assurance and Safety of Crops & Foods, 10 (2), ss. 183-192.
• Sever, M. (2024), "Yaşanılan Süreçte Türk Yeme-İçme Kültüründeki Değişimler", Türk Folklor Araştırmaları Derneği Dergisi, (369), ss. 117-125.
• Smith, L. (Ed.) (2006), Cultural Heritage: Critical Concepts in Media and Cultural Studies. New York: Routledge.
• Şahin, G. (2013), "Coğrafi işaretlerin önemi ve Vize (Kırklareli)’nin coğrafi işaretleri", Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (1), ss. 23-37.
• Şahin, N., Koyuncu, M., ve Sayaslan, A. (2018), "Glutensiz ekmekte nohut mayası kullanımının etkileri", Harran Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi, 22 (4), ss. 513-524.
• Şavkay, T. (2000), Osmanlı Mutfağı. Şekerbank Yayınları.
• Tezcan, M. (2000), Türk yemek antropolojisi yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Türk Patent ve Marka Kurumu. (2025a), Coğrafi İşaret Nedir?. https://ci.turkpatent.gov.tr/sayfa/co%C4%9Frafi-i%C5%9Faret-nedir (21.07.2025).
• Türk Patent ve Marka Kurumu. (2025b), Ödemiş Nohut Mayalı Ekmeği, Coğrafi İşaret Sicil Belgesi. https://ci.turkpatent.gov.tr/Files/GeographicalSigns/c3759c77-7b25-4e38-94ea-0c6329d9726f.pdf (25.07.2025).
• UNESCO, (2025), UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri. https://www.unesco.org.tr (28.08.2025).
• UNESCO. (2003), Text of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. https://ich.unesco.org/en/convention (28.08.2025).
• Varol, F. (2020), "Sürdürülebilir kültürel miras yönetimi: turizm paydaşlarına yönelik bir araştırma", Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (4), ss. 1140-1156.
• Yazıcıoğlu, İ., Işın, A., ve Yalçın, E. (2019), "Coğrafi işaretli ürünlerin gastronomi turizmi kapsamında değerlendirilmesi: Akdeniz bölgesi örneği", Gastroia: Journal of Gastronomy And Travel Research, 3 (4), ss. 861-871. https://doi.org/10.32958/gastoria.571657
• Yel, Ç. (2024), "Mutfak ve Kimlik: Unesco Somut Olmayan Kültürel Miras", Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 12 (3), ss. 2049-2063. doi.org/10.21325/jotags.2024.1475
• Yıldırım ve Şimşek, H. (2021), Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri,12. Baskı, Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, E., Canbolat, C., ve Ük, Z. Ç. (2021), "Üreticilerin bakış açısından coğrafi işaretli bir yiyecek: Beypazarı kurusunun değerlendirilmesi", İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (1), ss. 145-166.
• Yönet Eren, F. (2023), "Gastronomi, kültürel miras ve turizm entegrasyonu: Kapadokya bölgesi üzerine bir inceleme", Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (1), ss. 151-166. https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1309966