THE SOCIAL FUNCTION OF SACRIFICE AS A RITUAL IN ABDAL COMMUNITIES

Yıl 2025, Sayı: 116, 199 - 226, 18.12.2025

İlknur Şimşek , Hayati Beşirli

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1698479

Öz

Societies maintain their existence through social actions and the processes by which these
actions are given meaning. When repeated practices in a society become ceremonial, they
acquire a ritual form. Rituals serve to build bridges between the collective mind and body,
the sacred and the profane, the imagined and the real. These socially constructed bridges are
sustained by the functions rituals fulfil. This study focuses on the practice of sacrifice within
Abdal communities to explore its functions in the context of the Alevi-Bektashi belief system.
Sacrifice — classified as either bloody or bloodless — is analysed in relation to the central
components of this belief system: the ocak (spiritual lineage) structure, the twelve services (on
iki hizmet), and the cem ritual. The connections between these elements and sacrificial practices,
as well as the social functions that emerge from them, form the core of the analysis. The research
adopts a qualitative methodology and an ethnographic design. Participants were selected
through non-probability snowball sampling. Data were collected via semi-structured in-depth
interviews and participant observation, then analysed using descriptive and content analysis
based on pre-identified themes. The main research question concerns the social functions that
sacrificial rituals fulfil in Abdal communities. Accordingly, eleven participants from three ocaks
— Mazlum Abdal Ocağı, Tozlu Ocağı, and Kara Yağmurlu Ocağı — were interviewed, all of
whom actively participate in Alevi-Bektashi rituals. Findings show that sacrifice, beyond its
religious dimension, fulfils several social functions: establishing a connection with the sacred,
preserving theological narratives, resolving crises, shaping collective memory, consciousness
and identity, fostering social cohesion, and maintaining hierarchical and organisational
structures. The study also finds that processes such as modernisation, urbanisation, and the
declining involvement of younger generations have negatively impacted the continuity of
sacrificial practices.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashism , Abdals , Sacrifice , Ritual , Social Function

ABDAL TOPLULUKLARDA RİTÜEL OLARAK KURBANIN TOPLUMSAL İŞLEVİ

Öz

Toplumlar; üyeleriyle yürüttükleri toplumsal eylemler ve bu eylemlerin anlamlandırma
süreçleriyle varlıklarını sürdürmektedir. Toplumda tekrar edilen pratikler törenselleştiğinde
ritüel haline gelirler. Ritüeller kolektif zihin ile kolektif beden arasında, kutsal ile kutsal olmayan
arasında, hayal edilen ile gerçek dünya arasında köprü kurmanın bir yoludur. Toplumsal olarak
inşa edilmiş bu köprüyü ayakta tutan ise ritüellerin sağladığı işlevlerdir. Araştırma kapsamında
kurban sungusu Abdal toplulukları özelinde değerlendirilmiştir. Kurbanın, Alevi-Bektaşi
inancına mensup olan Abdal topluluklardaki işlevi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada
kanlı ve kansız olarak gruplandırılmış kurban sungusu, Alevi-Bektaşi inanç sisteminin temel
yapıtaşları olan; ocak sistemi, on iki hizmet, cem ritüeli ekseninde değerlendirilmiştir. Bu
değerlendirme sürecinde, söz konusu yapı taşlarının kurban ritüeli ile ilişkisi ve bu ilişkinin
toplumsal olarak karşıladığı işlevler ele alınmıştır. Çalışma nitel araştırma yöntemi ile
yürütülmüş olup, araştırma deseni olarak etnografik desen tercih edilmiştir. Örneklem, olasılıklı
olmayan örneklem yöntemlerinden kartopu örneklem ile oluşturulmuştur. Araştırma verileri,
yarı yapılandırılmış görüşme formu aracılığıyla derinlemesine görüşme ve katılımcı gözlem
teknikleri ile toplanmıştır. Verilerin analizinde önceden belirlenen temalar doğrultusunda
betimsel analiz ve içerik analizine başvurulmuştur. Araştırmanın ana sorunsalı, Abdal
topluluklarda gerçekleştirilen kurban ritüelinin hangi toplumsal işlevleri yerine getirdiğinin
değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda, Alevi-Bektaşi inanç sistemindeki ocak yapılanması esas
alınarak üç farklı Abdal ocağından -Mazlum Abdal Ocağı, Tozlu Ocağı ve Kara Yağmurlu
Ocağı- toplam 11 katılımcı ile derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda
katılımcıların Alevi-Bektaşi ritüellerinde aktif olarak hizmet yürütüyor olmaları da dikkate
alınmıştır. Elde edilen veriler değerlendirildiğinde Abdal topluluklarda kurbanın bir inanç pratiği olmasının yanı sıra; kutsal ile bağ kurma, teolojik anlatıları sürdürme, kriz anlarını telafi
etme, kolektif hafıza-bilinç-kimlik yaratımı, toplumsal dayanışmayı sağlama-sürdürme, mevcut
teşkilalanma ve hiyerarşiyi sürdürme işlevlerini karşıladığı görülmüştür. Ayrıca modernleşme,
kentleşme, genç kuşakların ritüellere katılımındaki azalmanın kurban ritüelinin sürekliliğini
olumsuz etkileyen faktörler arasında yer aldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik-Bektaşilik , Abdallar , Kurban , Ritüel , Toplumsal İşlev

Etik Beyan

Bu çalışma, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Etik Komisyonu' nun 30.04.2025 tarihli ve 2025/184 sayılı kararı ile etik açıdan uygun bulunmuştur.

Kaynakça

• Akgün, Engin. “Şamanist Türk Halklarında Kurban Sungusu ve Kendisine Kurban Sunulan Varlıklar”. Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2007), 139-153.
• Arslan, Erkan. Tarihi ve Sosyal Açıdan Anadolu’ da Kurban Olayı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek. çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Atik, Dilşad. Eski Türklerde Kurban İnanışı ve Uygulamaları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Battaile, Georges. Lanetli Pay. çev. Işık Ergüden. Ankara: Dost Yayınevi, 2010.
• Beşirli, Hayati. “Yemek, Kültür, Kimlik”. Milli Folklor 87 (2010), 159-169.
• — “Türk Kültüründe Güç, İktidar, İtaat ve Sadakatin Yemek Sembolizmi Esasında Değerlendirilmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 58 ( 2011), 139- 152
• — “Türk Devlet Sisteminde Toplumsal Düzenin İnşasında İşlevselci Bakış Açısıyla ‘Ülüş’ ve ‘Cilik’ Geleneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63 (2013), 337- 358.
• — Yemek Sosyolojisi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2021.
• Bozkurt, Fuat. Türklerin Dini. İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.
• Çalış, Ferya. Günümüz Kentinde Kurban Ritüeli. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çetin, Özer. “Kültürlerarası Din Psikolojisi Açısından Kan Sembolizmi.” Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi 2/1 (2012), 107-142.
• Çınar, Bayram. “İdeolojik Teoloji Açısından Kurbanın Sembolik Değeri.” Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 8/1 (2024), 70-104.
• DABF, Danimarka Alevi Birlikleri Federasyonu. “Alevi-Bektaşi İnancının Esasları”. Erişim 11 Temmuz 2024. https://www.alevi.dk/ALEVILIK/Alevilik.htm .
• Dönmez, Mehmet vd. “Alevilik-Bektaşilikte Dâr.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 85 (2018), 183-198.
• Duran, Hamiye - Gümüşoğlu, Dursun. Hünkâr Hacı Bektaş Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri. çev. Fuat Aydın. İstanbul: Ataç Yayınları, 2005.
• —. Toplumsal İşbölümü. çev. Özer Ozankaya. İstanbul: Cem Yayınevi, 2020.
• Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi, 1994.
• —. Şamanizm. çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Yayınları, 1999.
• Emiroğlu, Kudret – Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. Ankara : Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Er, Piri. Geleneksel Anadolu Alevliği. Ankara: Evrak Yayınları, 1998.
• —. Direnen Kültür: Anadolu Aleviliği. İstanbul: Detay Yayıncılık, 2006.
• Ercan, Hakan. “İslamiyetten Önce Türklerde Kurban Kavramı Üzerine Bir Araştırma.” Journal of Turkic Civilization Studies 4/2 (2023), 132-145.
• Erdoğan, Kutluay. Alevilik Bektaşilik. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 1993.
• Erginer, Gürbüz. Kurban, Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’ da Kanlı Kurban Ritüelleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1997.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. Bektaşi Şairleri ve Nefesleri. Cilt I- II. İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi, 1944.
• Eröz, Mehmet. Türkiye’ de Alevilik ve Bektaşilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. —.Eski Türk Dini ve Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yayınları, 1992.
• Ersal, Mehmet. “Alevi- Bektaşi İnanç Sisteminde Hiyerarşik Yapı: Çubuk Havzası Örneği.” Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013 .
• —. Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• Ersal, Mehmet - Görgülü Deyiş, Ezgi. “Yemekten Ritüel Yaratmak: Alevi İnanç Sisteminde Yemek Kültü.” Alevi- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 16 (2017), 139-199.
• Esin, Emel. İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş (Türk Kültürü El Kitabı). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’ de Alevilik- Bektaşilik. Ankara: Selçuk Yayınları, 1996.
• Frazer, James George. Altın Dal: Dinin ve Folklorun Temelleri I. çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi, 2004a.
• —. Altın Dal: Dinin ve Folklorün Kökenleri II. çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Palye Yayınları, 2004b.
• Gökbel, Ahmet. “Türk Halk İnanışlarında Din ve Din Anlayışı (Kurban Kültü Örneği).” Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (20-21 Kasım 1998). Konya: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2000, 179-197.
• Güç, Ahmet. Çeşitli Dinlerde ve İslamda Kurban. Bursa: Düşünce Kitabevi, 2003.
• Güleç, Cengiz. Alevi Öğretisi -İnanç ve Ahlak Bağlamında-. Ankara: Yurt Kitap- Yayın, 2013.
• Güngör, Harun. “Gagavuzlarda Kurban Kültü”. Türk Dünyası Tarihi Dergisi 2 (1998), 45-48.
• Gürses, İbrahim. “Jung’cu Arketip Teorisi Bağlamında Tasavvufî Öykülerin Değerlendirilmesi: Sîmurg Örneği.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, (2007), 77-96.
• Güvenç, Bozkurt. İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979.
• Halbwachs, Maurice. Kolektif Hafıza. çev. Banu Barış. Ankara: Heretik Yayınları, 2017.
• Hınçer, Mehmet İhsan. “İnançlarımız Açısından Yatırlar ve Ziyaretlerin Müspet Yönlerini.” I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Cilt.. Ankara: DSİ Basım ve Foto· Film İşletme Müdürlüğü Matbaası , 1976, 133-140.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• —. Tarihte ve Bugün Şamanizm -Materyaller ve Araştırmalar-. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• —. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Jenkins, Richard. Sosyal Kimlik: Bir Kavramın Anatomisi. çev. Gül Bostancı. İstanbul: Everest Yayınları, 2016.
• Kabaağaçlı, Cevat Şakir. Anadolu Tanrıları. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1998.
• Karaman, Kasım. “Ritüelerin Toplumsal Etkileri.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (2010), 227-236.
• Karaoğlan, Hamza. “Anadolu Türklerinde Kurban: Aleviler Örneği.” Dini Araştırmalar Dergisi 9/27 (2007), 133-149.
• Kehl-Bodrogi, Krisztina. Kızılbaşlar/ Aleviler. çev. Oktay Değirmenci, & Bilge Ege Aybudak. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Korkmaz, Esat. Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ant Yayınları, 1994
• Köse, Serkan. “Alevilikte Kurban Ritüeline Yapısal- İşlevsel Yaklaşım.” Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 15 (2017a), 149-171.
• —. Anadolu Alevi Kültüründe Kurban. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017b.
• Kösemihal, Nurettin Şazi. Sosyoloji Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay, & Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Mauss, Marcell. Sosyoloji ve Antropoloji. çev. Özcan Doğan. Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2013.
• Murtezaoğlu, Serpil. “Kültürel Belleğin Ritüel Yoluyla Kuruluşu”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı 2 (2012), 344-350.
• Okumuş, Ejder. “Alevilerde Kurban Bayramı Kurbanı -Türkmenhacı Köyü Örneği”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2005), 1-26.
• Olgun, Hakan. “İbadet, Ritüel ve Kurban”. Milel ve Nihal Dergisi 13/2 (2016), 82-99.
• Orkun, Hüseyin Namık. “Eski Türkler Nasıl Yemin Ederdi?”. Resimli Tarih Mecmuası 9 (1950), 349-350.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Dİn, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1988.
• Öztürk, Nermin. “İlahi Dinlerde Yemin, Keffaret ve Kurban”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2002), 167-192.
• Poloma, Margaret M. Çağdaş Sosyoloji Kuramları. çev. Hayriye Erbaş. Ankara: Palme Yayıncılık, 2017.
• Ritzer, George. Klasik Sosyoloji Kuramları. çev. Himmet Hülür. Ankara: De Kİ Yayınları, 2010.
• Roux, Jean Paul. Türklerin ve Moğoılların Eski Dini. çev. Aykut Kazancıgil. Ankara: İşaret Yayınları, 1994.
• Sağır, Adem. “Ölüm Sosyolojisi Bağlamında Yemek, Cenaze ve Ölümün Sofra Pratikleri Üzerine”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 20/1 (2016), 271-298.
• Sarıtaş, Süleyman. “Alevilerin Dini İnanış ve Geleneklerine Göre Yaşam Tarzları.” Günümüzde Alevilik Bektaşilik Paneli. Ankara, 1995.
• Selçuk, Ali. Mersin Tahtacıları Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2005.
• Sennett, Richard. Beraber. çev. İlkay Özküralpli. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Şahin, İlkay. Hayat Bir Oyundur. Ankara: Çizgi Kitabevi, 2019.
• Uras, Murat. Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları, 1994.
• Yıldırım, Rıza. Aleviliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018a.
• —. Geleneksel Alevilik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018b.
• Yılmaz, Abdurrahman. Tahtacılarda Gelenekler. Ankara: CHP Halkevleri Yayınları, 1948.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’ da Aleviler ve Tahtacılar. ed. Turhan Yörükan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002