HARRAN ÖRENYERİ KAZILARI SERAMİK ÖRNEKLERİNDE ARKEOMETRİK ANALİZLER

Yıl 2022, Sayı: 31, 39 - 60, 15.01.2023

Sevcan Ölçer Ali Akın Akyol

https://doi.org/10.22520/tubaar.2022.31.003

Öz

Anadolu’da seramik buluntular kazılar sonucu açığa çıkan en yoğun arkeolojik malzeme grubunu oluşturmaktadır. Seramiklerin veya daha geniş bir ifadeyle pişmiş toprak eserlerin yüzyıllarca toprak altında sağlam bir şekilde kalması arkeoloji, sanat tarihi ve arkeometri alanında çalışan araştırmacılar için önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Harran Örenyeri Kazıları’nın Ortaçağ dönemine ait seramik buluntularından etütlük olarak seçilmiş sırsız ve sırlı toplamda 15 örnek arkeometrik yöntemler kullanılarak incelenmiş ve arkeolojik yönden tanımlanmıştır. Uygulanan analizlerin seramik arkeometrisindeki özellikleri ve sonuçları üzerinde durularak Harran’nın yerel seramik teknolojisi ve ithal seramikleri hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. Kodlanıp numaralandırıldıktan sonra fotoğraf olarak belgelenen örneklerin renk değerleri CIE L*a*b* renk sistemi kullanılarak belirlenmiştir. Örneklerin petrografik özellikleri ince kesit optik mikroskop analiziyle, kimyasal özellikleri PED-XRF ve SEM-EDX analizleri ile belirlenmiştir. İnce kesit optik mikroskop analizi ile seramikler; matriks/agrega içeriği, agrega türü/dağılımı/boyutu, gözenekliliği ve matriks kil yapısının özelliklerine göre gruplandırılmıştır. Örneklerin agrega içeriğini sedimanter (kiltaşları ve silttaşları), metamorfik (fillit) ve volkanik (aplit) kayaçların ayrışmasını yansıtan agregaların (mineral ve kayaçlar) oluşturduğu belirlenmiştir. Seramiklerin kil yapısı, gözeneklilik oranı ve karbonatlı kayaç ve mineral içeriği göz önünde bulundurularak 800-950°C arasında değişen pişirime uğradığı anlaşılmıştır. Petrografik ve kimyasal analizlerin ışığında seramik örneklerin en az 3 farklı hammadde içeriğine sahip olduğu ya da atölye üretimini yansıttığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

seramik, analiz, erkeometrik, SEM-EDX, PED-XRF

Destekleyen Kurum

Harran Üniversitesi Bilimsel Araştırma Proje Kordinatörlüğü

Proje Numarası

20004

Teşekkür

Harran Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (HÜBAP) Harran Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi (HÜBTAM) Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB)

ARCHAEOMETRIC ANALYSIS ON CERAMIC SAMPLES OF HARRAN EXCAVATIONS

Öz

Ceramic finds in Anatolia constitute the densest group of archaeological materials unearthed as a result of excavations. It is important for researchers working in the fields of archaeology, art history and archaeometry that ceramics or, more broadly, terracotta artifacts remain under the ground for centuries. In this study, a total of 15 unglazed and glazed samples selected from the Medieval period ceramic finds of the Harran Archaeological Excavations were examined using archaeometric methods and methods and defined archaeologically. Evaluations were made about the local ceramic technology and imported ceramics of Harran, emphasizing the features and results of the analyzes applied in ceramic archeometry. The color values of the samples, which were documented as photographs after being coded and numbered, were determined using Munsell Color Analysis and CIE L*a*b* color system. The petrographic properties of the samples were determined by thin-section optical microscope analysis, and their chemical properties were determined by PED-XRF and SEM-EDX analyses. Ceramics by thin section optical microscopy analysis; matrix/aggregate content, aggregate type/dispersion/size, porosity and matrix clay structure. It was determined that the aggregate content of the samples consisted of aggregates (minerals and rocks) reflecting the decomposition of sedimentary (claystones and siltstones), metamorphic (phyllite) and volcanic (aplite) rocks. Considering the clay structure, porosity rate and carbonate rock and mineral content of the ceramics, it was understood that they had firings varying between 800-950°C. Considering the clay group of the ceramics with their main element contents (Triangle Plotting), it has been determined that they have chemical content that is relatively similar to each other and can be addressed to at least 3 different production workshops.

Anahtar Kelimeler

ceramic, analyses, petrographic, SEM-EDX, PED-XRF

Proje Numarası

20004

Kaynakça

• AKYOL, A.A., TEKKÖK, B., KADIOĞLU, Y.K., DEMİRCİ, Ş., 2007. “Tarsus, Gözlükule Erken Roma Dönemi Seramikleri Arkeometrik Çalışmaları”, 22. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No: 3081 / Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 119, s. 99-114.
• AKYOL, A.A., KADIOĞLU, Y.K., ŞENOL, A.K., 2013a. “Bybassos Helenistik Ticari Amforaları Arkeometrik Çalışmaları”, Cedrus I, s. 163-177, Antalya.
• AKYOL, A.A., YILDIRIM, E.E., ERTEN, E., KADIOĞLU, Y.K., 2013b. “Olba Kazı Kiremit Örnekleri Arkeometrik Çalışmaları”, Selevcia Ad Calycadnvm, Olba Kazısı Yayınları, Sayı: III-2013, s. 251-269.
• AKYOL, A.A., KADIOĞLU, Y.K., ÖZYILDIRIM, M., 2014. “Alahan Manastırı Kiremit Örnekleri Arkeometrik Çalışmaları”, Selevcia Ad Calycadnvm, Olba Kazısı Yayınları, Sayı: IV-2014, s. 175-191.
• ALLAN, J. W., 1973 Abul Quasım’s Treatise on Ceramics, Iran.
• ALLAN J. W., 1976. ‘‘Silver: the key to bronze in early Islamic Iran’’, Kunst des Orients, XI, s. 5-21.
• ALLAN, J. W., 1986. ‘‘The survival of precious and base metal objects from the medieval Islamic World’’, Pots andpans: a colloquium on precious metals and ceramics in the Müslim, Chinese and Graeco-Roman worlds (ed. M. Vickers), Oxford Studies in Islamic Art III, Oxford University Press, s. 57-70.
• ALLAN, J. W., 1991. Islamic Ceramics, Ashmolean Museum, Oxford.
• AYDIN, M., 2019. ‘‘Harran Kazısında Ele Geçen Ortaçağ Seramikleri Üzerindeki Pigmentlerin Arkeometrik Analiz Sonuçları’’, 34. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, s. 439-454, Ankara.
• AYGÜN, Ç.Ö., KADIOĞLU, Y.K., AKYOL, A.A., 2010. “Elazığ, Hazar Gölü Altındaki Batık Yerleşimlere Ait Seramiklerin Petrografik İncelemeleri”, 25. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No: 3251 / Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 144, s. 411-429.
• BAYAZİT, M., AKYOL, A.A., 2015. ‘‘Medeniyetler Arasındaki Etkileşim Köprüsü: Seramik (Arkeometrik Yaklaşım)’’, 9. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu, 5-20 Eylül 2015, 9. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Tepebaşı Belediyesi Yayınları, s. 69-78. Eskişehir.
• BAYAZİT, M., 2017. ‘‘Arkeometride Seramik Petrografi’’, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt 7, Sayı 2 (2), s. 36-44.
• CAIGER-SMITH, A., 1985. Lustre Pottery: Technique, Tradition and Innovation in Islam and the Western World, Faber & Faber, London.
• ÇEKEN, M., 2007a. ‘‘Kubad Abad Sarayı Kazısı Selçuklu Seramikleri’’, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Ed. G. Öney-Z. Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 111-121, İstanbul.
• ÇEKEN, M., 2007b. ‘‘Selçuklu ve Beylikler Devri Çinilerinde Malzeme, Teknik ve Fırınlara Dair Bazı Tespitler’’, Anadolu Toprağının Hazinesi, Çini, Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, Ed. R. Arık-O. Arık, Kale Grubu Kültür Yayınları, s.13-23, İstanbul.
• DEMİRCİ, S., TÜRKMENOĞLU, A.G., AKYOL, A.A., 1999. “Characterization of the Ceramics Obtained from Antic Amphora Workshops in Sinop Region”, Caesaraugusta 73, s.141-148.
• FRANCHI, R., TONGHINI, C., PALOSCHI, F., SOLDI, M., 1995. ‘‘Mediaeval Syrian fritware: materials and manufacturing technique’’, The Ceramics Cultural Heritage, (Ed.) P. Vincenzini, Faenza, pp. 197-205.
• GRUBE, E. J., 1963. ‘‘Raqqa-Keramik in Der Sammlung Des Metropolitan Museum in New York’’, Kunst des Orients, 4, p. 42-78.
• Hobson, R. L., 1932. A Guide to the Islamic Pottery of the Near East, British Museum, Printed by order of the Trustees, London.
• JENKINS-MADINA, M., 2006. Raqqa Revisited Ceramics of Ayyubid Syria, Metropolitan Museum of Art, London.
• KEBLOW-BERNSTED, A. M., 2003. Early Islamic Pottery Materials & Techniques, Archetype Publications, London.
• KERR, P.F., 1977. Optical Mineralogy, McGraw-Hill Co. First Ed’n., New York.
• KÜHNEL, E., 1970. Islamic Arts, G. Bell & Sons, London.
• LOEHMAN, R.E., 1993. Characterization of Ceramics, Butterworth-Heinemann, Reed-Elsevier Inc.
• MANIATIS., Y., TITE., M. S., 1981. “Technological examination of Neolithic-Bronze age pottery from central and southeast Europe and from the near east”, Journal of Archeological Science, 8, p. 59-76.
• MASON, R. B., 1995. ‘‘New Looks At Old Pots: Result Of Recent Multidisiplinary Studies Of Glazed Ceramics From The Islamic World’’, Muqarnas, 12, p. 1-10.
• MASON, R. B., 2004. ‘‘Shine like the Sun: Lustre-painted and associated Pottery from the Medieval Middle East’’, Bibliotheca Iranica: Islamic Art and Architecture Series, 12, Costa Mesa, California and Toronto: Mazda and Royal Ontario Museum, s. 91-120.
• MASON, R.B. TITE, M.S. PAYNTER, S., SALTER, C., 2001. ‘‘Advances in Polychrome Ceramics in The Islamic Wold of The 12th Century Ad’’, Archaometry 43 (2), s. 191-209.
• MCPHILLIPS, S., 2012. ‘‘Continuity and innovation in Syrian artisanal traditions of the 9 th to 13 th centuries: Ceramic evidence from the Syrian-French Citadel of Damascus excavations’’, Bulletin d'études orientales, 61, Damas médiévale et ottomane: Histoire urbaine, société et culture matérielle, Institut Francais du Proche-Orient, p. 447-473.
• MILWRIGHT, M. 2005. ‘‘Ceramic From the Recent Excavations near the Eastern Wall of Rafiqa (Raqqa) Syria’’, The Journal of the Council for British Research in the Levant, 37, s. 197-219.
• OHNO, Y., 2007. Spectral Colour Measurement, in CIE Colorimetry: Understanding the CIE.
• ÖLÇER, S., 2019. ‘‘Harran Kazısında Ortaya Çıkarılan (2014-2017) İslami Dönem Seramiklerinin Ön Değerlendirmesi’’, Harran ve Çevresi Arkeoloji, Ed. M. Önal, S. İ. Mutlu, S. Mutlu, Şurkav Yayınları, 55, s. 419-436, Şanlıurfa.
• ÖLÇER, S., 2020a. ‘‘Harran Kazıları İslami Dönem Seramikleri’’, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 784 s., İzmir.
• ÖLÇER, S., 2020b. ‘‘Harran Örnekleri Işığında Sıraltı Tekniğinde Rakka Seramikleri’’, Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), s. 831-859.
• ÖLÇER, S., 2021. ‘‘Harran Kazılarında Bulunmuş 12. ve 13. Yüzyıl Seramiklerinden Örnekler’’, Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları XXIII, Trakya Üniversitesi Yayınları, 252, Edirne, ss. 450-463.
• ÖNAL, M., 2019. ‘‘Harran Kazısında Bulunan Kürevi Konik Kaplar’’, Harran ve Çevresi Arkeoloji, Ed. M. Önal, S. İ. Mutlu, S. Mutlu, Şurkav Yayınları, 55, s. 361-418, Şanlıurfa.
• ÖNEY, G., 1982. “1978-1979 ve 1981 Yılı Samsat Kazılarında Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, s. 71-80, İzmir.
• ÖNEY, G., 1992. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
• PORTER, V., 1981. Medieval Syrian Pottery, Ashmolean Museum, Oxford.
• PRADELL, T., MOLERA, J., SMİTH, A. D. ve TITE, M. S., 2008. ‘‘Early Islamic lustre from Egypt, Syria and Iran (10th to 13th century AD)’’, Journal of Archaeological Science, 35, p. 2649-2662.
• PRADELL, T., MOLERA, J., TITE, M. S., 2013. ‘‘Analysis of Syrian lustre pottery (12th-14th centuries AD)’’, Applied Clay Science, 82, p. 106-112.
• RAPP, G., 2002. Archaeomineralogy, Springer-Verlag, Berlin.
• RAVİSANKAR, R., RAJA ANNAMALAİ, G., NASEERUTHEEN, A., CHANDRASEKARAN, A., PRASAD, M. V. R., SATPATHY, K. K., 2013. “Analytical characterization of recently excavated megalithic sarcophagi potsherds in Veeranam village, Tiruvannamalai dist., Tamilnadu, India”. Spectrochimica Acta Part A: Molecular and Biomolecular Spectroscopy, 115, p. 845-853.