“Çocuklar, gördüğünüz her sivrisineği öldürünüz!” Erken Cumhuriyet Dönemi’nde sıtma ile mücadelede eğitim (1923-1948)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 74 - 90, 24.05.2022

Sena Coşğun Kandal

https://doi.org/10.17497/tuhed.1022712

Öz

Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda ülke sınırları içindeki nüfus, olumsuz sıhhi koşullar ve sıtma başta olmak üzere pek çok bulaşıcı hastalık sebebiyle hızla azalmaktaydı. Bu durum kurucu elitlerin iktisadi, milli ve içtimai hedeflerine uygun değildi. Devletin kurucuları bu durumun bilincinde olarak daha cumhuriyet kurulmadan evvel vilayetlerde sıhhi ve içtimai coğrafya araştırmalarına başlamış ve nüfus meselesini temel politikaları haline getirmişler, nüfusu arttırmak ve sağlıklı kılmak amacıyla milli bir mücadele başlatmışlardı. Kurucular, bu süreçte modernizasyonun ana kanalı olarak gördükleri çocuklara ulaşmanın en etkin yolu olan eğitimi bir araç olarak kullanmışlardı. Yeniden düzenlenen müfredatlar ve bunlara bağlı olarak hazırlanan ders kitapları bu mücadelede önemli bir yer edindi. Bununla birlikte sıtma mücadelesi; hıfzıssıhha, medeni kaidelerin öğretilmesi, batıl itiyatlardan uzaklaşma gibi inkılabın hedeflediği yeni düzenle ilgili meselelerle ilişkilendirilerek modernizasyonun bir yönünü oluşturdu. Bu noktada muallim kilit bir noktaya getirildi ve bilhassa köylerde sıtma ile mücadelede etkin rol oynadı. Mücadele, ortaokul ve liselerden ziyade Erken Cumhuriyet Dönemi’nde daha fazla önem verilen ilk mekteplerin müfredatında kendine daha fazla yer buldu. Sıtma mücadelesi, 1923-1948 yılları arasında ilk mektepler için düzenlenen dört müfredat içerisinde en çok 1926 müfredatında yer aldı. Eğitimi yönlendiren elitler, sıtma mücadelesine bu müfredatta yer alan Tabiat Tedkiki, Ziraat, Hıfzıssıhha dersinde değil Musahabat-ı Ahlakiye ve Malumat-ı Vataniye dersinde yer vererek mücadelenin milli ve medeni yönüne vurgu yaptılar. Bununla birlikte sıtma mücadelesinin eğitimdeki görünürlüğü 1948’e kadar giderek azaldı.

Anahtar Kelimeler

sıtma mücadelesi, malaria, hıfzıssıhha, nüfus, sıhhat

Destekleyen Kurum

Bu çalışma 7. Uluslararası Tarih Eğitimi Sempozyumu'nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur.

“Kids, kill every mosquito you see!” Education in the fight against malaria in the Early Republican Period (1923-1948)

Öz

When the Republic of Turkey was founded, the population in the country was rapidly decreasing due to adverse sanitary conditions and many infectious diseases, especially malaria. This was not in line with the economic, national, and social objectives of the founding elites. Being aware of this situation, the founders of the state started sanitary and social geography studies in provinces before the republic was established, made the population issue their basic policy and launched a national struggle to increase the population and make it healthy. In this process, the founders used education as a tool, which is the most effective way to reach children, which they considered the main channel of modernization. Revised curricula and related textbooks gained an important place in this struggle. However, the fight against malaria, namely sanitation, formed an aspect of modernization by associating it with issues related to the new order targeted by the revolution, such as the teaching of civilized principles and the distancing from superstitions. At this point, teachers were brought to a key point and played an active role in the fight against malaria, especially in the villages. This struggle found a place more in the curriculum of primary schools, which were given more importance in the Early Republican Period compared to middle and high schools. The malaria fight was most commonly included in the 1926 curriculum among the four curricula for primary schools between 1923 and 1948. The elites who directed the education emphasized the national and civil aspect of the struggle by taking part in the malaria fight not in courses of Tabiat Tedkiki, Ziraat, Hıfzıssıhha (Nature Studies, Agriculture and Sanitation), but in the course called Musahabat-ı Ahlakiye ve Malumat-ı Vataniye (Civics). However, the visibility of the malaria fight in education gradually decreased until 1948.

Anahtar Kelimeler

fight against malaria, malaria, hygiene, population, health

Kaynakça

• Akalın, B. Ö. (1938). Türk çocuğunu nasıl yaşatmalı? 1- Nüfus siyasetinde çocuk, sağlam nesil - öjenizm - sağlam ırk- kısırlaştırma. İstanbul: Ahmet İhsan.
• Ali Kâmi (1927-1928). Yurt bilgisi 5. sınıf. İstanbul: İbrahim Hilmi.
• Ali Rıdvan ve Mithat Sadullah (1926). Tabiat tedkikî. İstanbul: Tefeyyüz Kitabhânesi, Şirketi Mürettibiye.
• Alp, H. (2017). Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Türkiye'de ilköğretim ve müfredat programları (1913-1936). Ankara: Nobel.
• Altıncı Ulusal Türk Tıp Kurultayı (1936). İstanbul: Kader.
• Arpacı, M. (2015). Modernleşen Türkiye’de beden ve nüfus politikaları: Hıfzıssıhha, terbiye, öjeni (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Genel Sosyoloji ve Metodoloji Programı, İstanbul.
• Aydın, M. B. ve Ertaş, M. Y. (2017). Bulaşıcı hastalıklarla mücadelede neşriyat: Sıtma konulu kitaplar (1908-1928). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak ve E. Akçiçek (Edt.), Tarihsel süreçte Anadolu’da sıtma. Ankara: Gece.
• BCA 30-10-0-0/ 4-19-3. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi)
• BCA 30-18-1-2/92-73-9. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi)
• BCA 490-1-0-0/1464-6-1. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi)
• Birinci Millî Türk Tıb Kongresi zabıtnamesi (1925). Ankara: Türkiye Tıp Encümeni, Türkiye Büyük Millet Meclisi.
• Campbell, F. R. (1895). The language of medicine; a manual giving the origin, etymology, pronunciation, and meaning of the technical terms found in medical literature. New York: Appleton.
• Doğan, N. (1994). Ders kitapları ve sosyalleşme. İstanbul: Bağlam.
• Dr. Behaddin Faik (1932). Yeni hıfzıssıhha. İstanbul: Devlet.
• Dr. Celal (1934). Mektep çocuğunun sıhhati. İstanbul: Devlet.
• Dr. Muhittin Celal (1930). Millet mektepleriyle halk dershanelerine mahsus sağlık bilgisi. İstanbul: Şirketi Mürettibiye.
• Dr. Reşit Galip. (1933). Köy muallimleri ile sağlık konuşmaları. İstanbul: Devlet.
• Fuat Münür ve İbrahim Hilmi (1932). Millet mekteplerine ve halk dershanelerine mahsus sağlık bilgisi. İstanbul: Mârifet.
• Gratien, C. (2018). Toprakla oynayan mezarını kazar: Osmanlı’da sıtma ve medeniyet (İ. Yaşayanlar Çev.). Toplumsal Tarih, 296, s. 42-48.
• İlk mektepler müfredât programı (1927). İstanbul: Devlet.
• İlkmektepler talimatnamesi (1938). İstanbul: Devlet.
• İlkmekteplerin müfredât programı (1340 [1924]). İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Küçük istatistik yıllığı (1937-1938). İstanbul: Devlet.
• Küley, M. K. (1938). Sağlık koruma bilgisi. İstanbul: Devlet.
• Maârif-i Umûmiyye Nezâreti, mekâtib-i ibtidâiyye ders müfredatı, bir ve iki dershâne ve muallimli mekteplere mahsûs (1913 [1329]). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Maârif-i Umûmiyye Nezâreti, mekâtib-i ibtidâiyye ders müfredatı, altı, beş, dört, üç dershâne ve muallimli mekteplere mahsûs (1913 [1329]). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Malkoç, E. (2017). Erken Cumhuriyet Dönemi’nde sıtma mücadelesinin alt yapısı (1923-1927). B. Kurt ve İ. Yaşayanlar (Edt.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e salgın hastalıklar ve kamu sağlığı (170-192). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Mekâtibde sıtma tedrîsâtı, 1340 [1925]. Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası. 42, s. 217-229.
• Mithat Sadullah (1931-1932). Yurt bilgisi 5. sınıf. İstanbul: Türk Kitapçılığı.
• Muhsin Ahmet ve Mesrur (1932-1933). Hayat hesabı, sınıf 3. İstanbul: Türk Kitapçılığı, İktisat.
• Naime Halit (1930-1931). Tabiat bilgisi ilkmektep 5. sınıf. İstanbul: Muallim Ahmet Halit.
• Ortamektep biyoloji Soruları (1935). İstanbul: Devlet.
• Packard, R. M. (2021). The making of a tropical disease: a short history of malaria. Baltimore, Maryland: John Hopkins University.
• Pamuk, Ş. (2020). Türkiye'nin 200 yıllık iktisadi tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Refik Ahmet (1928). İlkmekteplerde yurt bilgisi. 4. sınıf. İstanbul: Sühulet.
• Resmî Gazete, 13. 3. 1926, Sayı: 320, Karar No: 765, Türk Ceza Kanunu.
• Resmî Gazete, 23.02.1925, Sayı: 84, Karar no: 542.
• Resmî Gazete, 6.5.1930, Sayı: 1489, Karar no: 1593, Umûmî Hıfzıssıhha Kanunu.
• Sağlık hizmetlerinde 50 yıl (1973). İstanbul: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı.
• Sarıkaya, M. (2011). Türkiye Himâye-i Etfâl Cemiyeti 1921-1935. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sert, G. ve Dölen, E. (2013). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devlet kinini. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 14, s. 69-86.
• Sıtma (1938). Kayseri: Kayseri Mıntıkası Sıtma Mücadele Heyeti.
• Süyev, M. (1953). Sıtma savaşı çalışmaları albümü. İstanbul: T. C. Sağlık ve Sosyal Yardım Vekâleti.
• Tarih IV (1934). Lise. İstanbul: Devlet.
• Taşkıran, T. (1943). Türk ahlakının ilkeleri. Ortaokulların II ve III. sınıfları yurt bilgisi kitaplarına ek olarak yayınlanmıştır. İstanbul: Maarif.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 1 Mart 1340 [1924], Cilt 4, İçtimâ 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 18. 3. 1929, Cilt 9, İçtimâ 2.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 19. 10. 1336 [1920], Cilt 5, İçtimâ 86.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 19. 2. 1337 [1921], Cilt 8, İçtimâ 153.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2004). Cumhuriyetin harcı 2: Köktenci modernitenin ekonomik politikasının gelişimi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Tevfik Rüştü. (1330 [1914]). Isıtma. Dersaadet [İstanbul]: Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı.
• Üstel, F. (2014). Makbul vatandaşın peşinde. İstanbul: İletişim.
• Webb, J. L. A. (2009). Humanity's burden: a global history of malaria. New York: Cambridge University.
• Yalman, A. E. (2019). Birinci Dünya Savaşı'nda Türkiye (Çev. B. Keşoğlu). İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Yeni biyoloji ve insan hayatı II (1936). İstanbul: Devlet.
• Yurt bilgisi (1933). 5. sınıf. İstanbul: Türk Kitapçılığı.
• Yurt bilgisi (1930-1931). 4. sınıf, İstanbul: Tefeyyüz.