Osmanlı sanayileşme çalışmalarının eğitime yansıması: Sivas Islahhanesi’nden Sanayi Mektebi’ne

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 124 - 141, 29.05.2024

Ayse Yanardağ

https://doi.org/10.17497/tuhed.1402071

Öz

Avrupa’da Reform, Rönesans, Aydınlanma süreçleri sonunda bilimsel ve teknik gelişmeler ortaya çıkmıştır. Teknik gelişmeler sanayileşmeye, sanayileşme de siyasi, askeri, ekonomik üstünlüğe yol açmıştır. Bu üstünlük ile Avrupa’nın Osmanlı Devleti’ne karşı izlediği, siyasi, askeri, ekonomik politikalar Osmanlı’nın dağılma sebepleri arasında yer almıştır. Sanayileşmiş ülkelerin ürünleri Osmanlı pazarlarına girmiş, böylece mevcut ilkel düzeydeki yerli üretim azalmaya başlamıştır. Ülke ihtiyaçlarının dışardan Avrupa’nın sanayi ürünleri ile karşılanması ithalatın artmasına ve cari açığa yani ithalat ve ihracat dengesinin bozulmasına ve Osmanlı’nın borçlanmasına sebep olmuştur. Artan ithalat ve borçlanma da giderek Osmanlı’nın siyasi hâkimiyetine zarar vermiştir. Ancak Osmanlı askeri ve sivil aydınları Tanzimat Fermanından sonra devleti kurtarmak için hemen her alanda yenilikler yapmaya başlamışlardır. Bilimsel, teknolojik ve sanayileşme süreçlerinin gerisinde kalmanın siyasi, askeri, ekonomik yıkım getirdiğini gören Osmanlı, sanayileşme politikaları geliştirmeye çalışmış, kâğıt, ispirto, iplik, deri ve kundura gibi bazı fabrikalar kurmuştur. Diğer yandan bu dönemde savaşlarda öksüz ve yetim çocukların artması üzerine Tuna valisi Mithat Paşa’nın bu çocukların barınma ve eğitimi için kurduğu ıslahhaneler hem sanayileşme hem de eğitimde yenileşme çalışmalarını yansıtmaktadır. Bu ıslahhaneler örnek teşkil etmiş ve Osmanlı’da yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Daha sonra ise ıslahhaneler sanayi mektebi adını almaya başlamıştır. Sanayi mekteplerinde çağın bilim ve teknolojisi öğretilmeye ve sanayi için teknik eleman yetiştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla Sivas’ta da önce ıslahhane daha sonra sanayi mektebi açılmıştır. Osmanlı’nın sanayileşme ve eğitim politikalarının Sivas’a yansıması olarak Osmanlı’nın zor dönemlerinde kurulan ıslahhane ve sanayi mektebi hakkında arşiv belgelerine bazı bilgiler yansımıştır. Bu çalışmada eğitim tarihinde bir boşluk olarak görülen Sivas Islahhanesi’nden Sanayi Mektebi’ne gidiş süreci arşiv belgelerine dayalı olarak incelenmiştir. Sebep sonuç ilişkisi içinde incelenen arşiv belgeleri dışında çalışmada çeşitli telif eserler kullanılmıştır. Çalışma ile Türk eğitim tarihi literatürüne katkıda bulunmak ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kalan mirasın küçük bir kısmını aydınlatmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

ıslahhane, sanayi mektebi, Sivas, eğitim

The reflection of Ottoman industrialization efforts on education: From the Sivas Reformatory to the Industrial School

Öz

The European Reformation, Renaissance, and Enlightenment ushered in an era of unprecedented scientific and technological advancements. These advancements, in turn, fuelled the Industrial Revolution, which propelled European nations to political, military, and economic dominance. This newfound superiority shaped Europe's policies towards the Ottoman Empire, characterized by political, military, and economic strategies that ultimately contributed to the Ottoman Empire's decline. The influx of goods from industrialized nations into Ottoman markets triggered a decline in domestic production, which was largely characterized by traditional and less efficient methods. This shift towards reliance on European manufactured products to meet domestic needs led to a surge in imports, widening the trade deficit (the imbalance between imports and exports) and plunging the Ottoman Empire into a cycle of debt accumulation. The Ottoman Empire's escalating import reliance and debt accumulation not only strained its economy but also gradually eroded its political dominance. In the aftermath of the Tanzimat Edict, Ottoman military and civilian intellectuals embarked on a comprehensive reform agenda, recognizing that scientific, technological, and industrial backwardness posed a grave threat to the empire's survival. In response, the Ottomans attempted to develop industrialization policies and established certain factories such as those for paper, spirits, thread, leather, and footwear. During this period, the increasing number of orphaned and fatherless children due to wars led Tuna Governor Mithat Pasha to establish reformatories for their shelter and education. These reformatories reflected efforts in both industrialization and educational renewal. These steps demonstrate the Ottoman Empire’s endeavours during the modernization process. These reformatories served as exemplars and were endeavoured to be widely propagated throughout the Ottoman Empire. Later on, the reformatories started to be called industrial schools. Industrial schools tried to teach the science and technology of the era and to train technical staff for industry. For this purpose, first a reformatory and then an industrial school were opened in Sivas. As a reflection of the Ottoman industrialization and education policies in Sivas, some information about the reformatory and industrial school, which were established during the tough times of the Ottoman Empire, is reflected in archival documents. In this study, the process of going from Sivas Reformatory to the Industrial School, which is seen as a gap in the history of education, is examined based on archival documents. Apart from the archival documents examined in a cause-and-effect relationship, various copyrighted works were used in the study. The study aims to contribute to the literature on the history of Turkish education and to illuminate a small part of the legacy left from the Ottoman Empire to the Republic.

Anahtar Kelimeler

sivas, reformatory, industrial school, education

Kaynakça

• Asan, H. (2022). Osmanlı mahalli fuarcılığı üzerine bir kesit: Sivas hamidiye sınaat ve ziraat sergisi. http://doi.org/10.16947/fsmia.957075
• Aslan, H. (2015). Ahîlik teşkilatı’nın sosyo-iktisadî yapısı ve örneklik değeri. Akademik Bakış Dergisi, (49), 248 – 271. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/383019
• BOA (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi). A.MKT.MHM, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı. 419-12-2.
• BOA, DH.İD, Dahiliye İdare. 190-6-1.
• BOA, DH.MKT, Dahiliye Mektubi Kalemi. 686-45.
• BOA, DH.MKT, Dahiliye Mektubi Kalemi. 899-2.
• BOA, DH.TMIK.S, Dahiliye Muamelat. 62-44.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 79-2.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 22-16.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 22-11.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 135-41.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 139-49-2.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 78-12.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 78-20.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 143-30.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 22-18.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 9-39.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 78-14.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 79-2.
• BOA, DH.UMVM, Dahiliye Umur-u Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü. 144-15.
• BOA, HR.SYS, Hariciye Siyasi. 2653-9.
• BOA, İ.DH, İrade Dahiliye. 591-41128.
• BOA, İ.OM, İrade Orman ve Maadin. 9-18.
• BOA, MF.MKT, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi. 208-2-3.
• BOA, MF.MKT, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi. 216-12.
• BOA, MF.MKT, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi. 216-12.
• BOA, MV, Meclis-i Vükela Mazbataları. 1057-29-3.
• BOA, MVL, Meclis-i Vala. 1057-27-1.
• BOA, BEO, Bab-ı Ali Evrak Odası. 520-38969.
• BOA, BEO, Bab-ı Ali Evrak Odası. 711-53321.
• BOA, BEO, Bab-ı Ali Evrak Odası. 787-59002-5.
• BOA, ŞD, Şura-yı Devlet. 532-47.
• BOA. Y.PRK.UM, Yıldız Umumi. 66-75.
• BOA, Y.PRK.UM, Yıldız Umumi. 71-10.
• Eldem, E. (1994). Osmanlı imparatorluğu’nun iktisadi şartları hakkında bir tetkik. TTK.
• Erdem, E. (2016). Sanayi devriminin ardından Osmanlı sanayileşme hamleleri: sanayi politikalarının dinamikleri ve zafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (48), 17-44. http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi48/ERUJFEAS_Jul2016_17to44.pdf
• Ergin, O. (1977). Türk maarif tarihi, cilt 1, 2. Eser.
• Ferlibaş, M.F. (2013). Bir sosyal sorumluluk projesi: Tuna vilayeti ıslahhaneleri. Erişim (31.11.2023) https://doi.org/10.37879/belleten.2013.573
• Gönüllü, A.R. (2019). Sultan II. Abdülhamid’in bir yadigârı: Adana hamidiye sanayi mektebi. Erişim (07.12.2023): https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/763467
• Mahmut Cevat İbnü’ş Şeyh Nâfi. (2001). Maârif-i umûmiye nezâreti tarihçe-i teşkîlât ve icrââtı –XIX. asır Osmanlı maârif tarihi. (Haz. T. Kayaoğlu). Yeni Türkiye.
• Maarif-i Umumiye Nizamnamesi. (1292/1875). Düstur, Cilt 2, s. 184-201. Matbaa-i Amire.
• Ortaylı, İ. (1978). Osmanlı imparatorluğunda sanayileşme anlayışına bir örnek: “ıslah-ı sanayi komisyonu”. ODTÜ Gelişme Dergisi. Özel sayı. s.123-126.
• Özalp, R. (1982). Milli eğitimle ilgili mevzuat (1857-1923). MEB.
• Semiz, Y. ve Kuş, R. (2004). Osmanlı’da mesleki teknik eğitim İstanbul sanayi mektebi (1869-1930). Erişim (7.12.2023): https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/258123
• Salname-i Vilayet-i Sivas. (1287/1870). Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Sivas. (1288/1871). Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Sivas. (1289/1872). Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Sivas. (1325/1907). Vilayet Matbaası.
• Şener, S. (2007). Osmanlı sanayileşme süreci ve bu süreçte özel girişimin rolü. Erişim (31.11.2023): https://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/5486/9.3%2520%25C5%259Fener.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Tarih Çevirme Kılavuzu. Türk tarih kurumu. Erişim (30 Ekim 2023): https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/
• Tüzün, N. (2018). Osmanlı’da lonca teşkilatlarına toplu bir bakış. Erişim (5.12.2023): https://diyalektolog.com/DergiTamDetay.aspx?ID=213;
• Uğur, A. ve Karabulut, R. (2022). Osmanlı’da dış borçlar ve tasnifi (1854-1914). Erişim (31.11.2023): https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1828283
• Uyanık, E. (2004). Bir belge bir Osmanlı sosyal kalkınma projesi olarak ıslahhâneler, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 13, S. 4, s.59-83
• Yanardağ, A. (2016). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e medreselerin ıslahı tartışmasından eğitim birliğine. Erişim (30.11.2023): https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/261331
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldırım, M.A. (2012). II. Meşrutiyet Devrinde Vilayet Sanayi Mekteplerini Yeniden Yapılandırma Girişimleri: Vilâyât Sanayi Mektepleri Tertibatı. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000524
• Yılmaz, F. (1996). Devlet borçlanması ve Osmanlıdan Cumhuriyete Dış Borçlar. Birleşik.