ÖZBEK YAZAR MİR MUHSİN’İN “GURBETTEKİ ADAM” ADLI HİKÂYESİNDE YER ALAN DİL BİLGİSEL EŞ DİZİMLER

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 1389 - 1411, 30.09.2025

Nursan Ildırı , Feruza Razzakova

https://doi.org/10.37999/udekad.1720052

Öz

Dil, insanların düşüncelerini, duygularını ve kültürel değerlerini ifade etmek için kullandıkları en önemli araçtır. Türk lehçeleri içinde kendine has özellikler barındıran Özbek Türkçesi, dilin zenginliğini yansıtan çeşitli yapısal unsurlar içermektedir. Bu unsurlardan biri de sözlüksel ve dil bilgisel eş dizimlerdir. Dilde bazı sözcükler diğer sözcüklerle sık ve doğal bir şekilde bir araya gelmektedir. Sözcüklerin birlikte kullanımlarının bilinmesi, dil öğrenimini de kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada, Özbek yazar Mir Muhsin'in “Gurbetteki Adam” adlı hikâyesinde yer alan dil bilgisel eş dizimler ele alınmıştır. Özbek Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktarılan hikâyede, bireylerin yabancı bir ortamda yaşadığı zorluklar ve kültürel kimlik arayışları işlenmektedir. Çalışmada isim + fiil, isim durum eki alan isim + fiil, isim durum eki alan isim + fiilimsi, isim durum eki alan isim+fiilimsi + fiil, isim durum eki alan isim + tasvir fiil, sıfat tamlaması+tasvir fiil, fiilimsi+fiil, isim+isim, isim+sıfat, isim+edat, fiilimsi+isim, sıfat+isim, belirteç+fiil birliktelikleri tespit edilmiştir. Hikâyede tespit edilen dil bilgisel eş dizim örnekleri, sayfa ve satır numarası gösterilerek dikkatlere sunulmuştur. Bu çalışma ile Özbek Türkçesinin dil bilgisel yapısının daha iyi anlaşılması ve iki lehçe arasında daha doğru bir aktarımın gerçekleşmesini sağlayacak eş dizim yapılarının Mir Muhsin’in “Gurbetteki Adam” adlı hikâyesi örneğinde ortaya konması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi , Eş Dizim , Dil Bilgisel Eş Dizim

GRAMMATICAL COLLOCATIONS IN THE STORY “GURBETTEKİ ADAM” BY UZBEK AUTHOR MIR MUHSIN

Öz

Language is the most important tool that people use to express their thoughts, feelings, and cultural values. Uzbek Turkish, which has its own unique characteristics within the Turkic dialects, contains various structural elements that reflect the richness of the language. One of these elements is lexical and grammatical collocations. In language, some words come together frequently and naturally with other words. Knowing the combined uses of words also facilitates language learning. In this study, the grammatical collocations in the story "The Man in Exile" by the Uzbek writer Mir Muhsin are examined. In the story, which was translated from Uzbek Turkish to Türkiye Turkish, the difficulties experienced by individuals in a foreign environment and their search for cultural identity are discussed. The study identifies the following combinations: noun + verb, noun + verb with noun case suffix, noun + gerund/participle with noun case suffix, noun + gerund/participle with noun case suffix + verb, noun + descriptive verb with noun case suffix, gerund/participle + verb, noun + adjective, noun + postposition, gerund/participle + noun, adjective + noun, adverb + verb. The examples of grammatical collocations identified in the story are presented with page and line numbers. This study aims to provide a better understanding of the grammatical structure of Uzbek Turkish and to reveal, through the example of Mir Muhsin's story "The Man in Exile," collocation structures that will enable a more accurate transfer between the two dialects.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Turkish , Collacation , Gramatical Collacation

Kaynakça

• Ağca, M. (2020). Deyimsel Sözcük Birlikteliklerinin Sınıflandırılması ve Bir Eşdizimlilik Kategorisi: Deyimsel Eşdizimlilik. Gazi Türkiyat, 161-177. https://doi.org/10.34189/gtd.27.010
• Ağca, M. (2021). Eski Türkçede Sıfatların Biçim-Söz Dizimsel (Dil Bilgisel) Eşdizimlilik Formları. (Ed. Biray, N. & Aynel, S.). Dr. Himmet Biray Armağanı Ahde Vefa 25. Yıl, Kesit Yayınları.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim. Engin Yayınevi.
• Aksu Kurtoğlu, Ö. (2016). Öğretim Düzleminde Bütünleyici Bir Yaklaşım Savunusuyla Eşdizimliliğe Kuramsal Bir Bakış. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi MEUDED, 13 (1), 39-70.
• Ayabakan, M. (2015). Türkçe Sözlük’te Eşdizimli Ögelerin Sunumu ve Görünümleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi.
• Balı, E. & Köksal H. (2016). Yaygın Eşdizimleriyle Arapçada Anahtar Fiiller. Akdem Yayınları.
• Baydemir, H. & Ildırı, N. (2025). Büyük Özbekçe-Türkçe Sözlük. TDK Yayınları.
• Bo‘riyev, I. E. (2022). O‘zbek tilining izohli lug‘atlarida iboralarning grammatik tavsifi. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2 (6), 248-252. https://doi.org/10.24412/2181-2454-2022-6-248-252
• Doğan, N. (2019). Türkçede Dil Bilgisel Eşdizimlilik. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 535-545.
• Doğan, N. (2022). Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü’ne Doğru: Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi Fiil Eş Dizimleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 381-404. https://doi.org/10.29000/rumelide.1192531
• Eken, N. T. (2016). Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 28-47.
• Ekici, C. (2024). Özbek Türkçesinde Ad+Eylem Eş Dizimliliği (basın yayın dilinde). (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Mir Muhsin. (1983). Asarlar (4. Jild). Gʿafur Gʿulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
• Mirzaqulov, S. & Khikmatov, D. (2023). O‘zbek tilida iboralar va turg‘un birikmalarning o‘rni va ularning gapda qo‘llanilishi xususida. Problems and Scientific Solutions, 226-234.
• Pekşen, E. (2022). Özbek Yazar Mirmuhsin'in Hikâyeleri (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi.
• Pravda Vostoka Gazeti. (21 Ekim 1974). O prisujdenii Gosudarstvennih premiy Uzbekskoy SSR imeni Xamzi v oblasti literaturi, iskusstva i arxitekturi.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birliktelik Kullanımları ve Eşdizimliliği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi.
• Soatova G. (2024). Mirmuhsin asarlarining til xususiyatlari. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Termiz Davlat Universiteti.
• Selçuk, H. (2020). Türkiye Türkçesinde İsimlerin Fiillerle Kurduğu Eşdizimler (A-H maddeleri örneği). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Shomaqsudov, Sh. & Shorahmedov, Sh. (1990). Hikmatnoma: Oʻzbek maqollarining izohli lugʻati. Oʻzbek Sovet Entsiklopediyasi Bosh Redaktsiyasi.
• Tahiroğlu, B. T. (2010). Derlem, Bilgisayar Destekli Sözlük Bilimi, Eş Dizimlilik ve Otomatik Terim Çıkarımı. Belleten, 183-197.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yayınları.