SAATLERİ AYARLAMA ENSTİTÜSÜ VE MADDE 22 ROMANLARINDA DEVLETİN İDEOLOJİK AYGITLARININ İŞLEVSİZLİK ELEŞTİRİSİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 1341 - 1355, 30.09.2025

Erden El

https://doi.org/10.37999/udekad.1720759

Öz

Bu makale Althusser’in “Devletin İdeolojik Aygıtları” (“DİA”) olarak adlandırdığı ve toplumu şekillendirmeye yarayan oluşumların Saatleri Ayarlama Enstitüsü ve Madde 22 romanlarında nasıl işlediğini karşılaştırmalı edebiyat yöntemiyle irdelemeyi amaçlamaktadır. Oldukça farklı iki kültürel iklimde geçmesine ve ideolojik baskının toplum üzerindeki etkisi ayrı olmasına karşın iki romanın ortak yönü DİA’nın işleyişinin, bürokrasinin ve propagandanın ironik bir dille hicvedilmesidir. Bu analiz, kurumsal iktidara yönelik Türk ve Amerikan edebiyatı eleştirilerini ortakbir Althusser’ci çerçeve içinde ele alarak bu alana katkı sağlamaktadır. Her iki romanda da katı bürokrasi, sistemik baskılar ve propaganda toplum için olumsuz öğeler olarak kendini göstermektedir. Bu durum alaycı bir dille hicvedilerek aslında sistem tarafından çok anlamlı gibi gösterilmeye çalışılan bu durumun anlamsızlığı gözler önüne serilmektedir. Bu çalışma, romanların kurumsal iktidar temsillerini analiz ederek, DİA’nın hegemonyayı sürdürme ve sistemi devam ettirmedeki rolünü vurgulamaktadır. Bu çalışma Tanpınar ve Heller’in DİA’nın meşruiyetini sorgulamak ve gereksizliğini ortaya çıkarmak için onları ironik bir dille hicvettiğini savunur. Böylece çalışma, ideolojinin işlevsizlik boyutunu ironi yoluyla görünür kılan anlatı stratejilerinin ortak ve ayrışan yönlerini ortaya koyar.

Anahtar Kelimeler

Devletin İdeolojik Aygıtları , Saatleri Ayarlama Enstitüsü , Madde-22 , Bürokrasi , Althusser

Etik Beyan

Çalışmamı her türlü akademik etiğe uyularak hazırladığımı beyan ederim. Çalışmam için özel bir etik kurul belgesi gerekmemektedir.

THE CRITICISM OF THE DISFUNCTIONALITY OF IDEOLOGICAL STATE APARATUSES IN THE NOVELS THE TIME REGULATION INSTITUTE AND CATCH-22

Öz

This article aims to analyze how the institutions that Althusser termed “Ideological State Apparatuses” (“ISA”), which serve to shape society, function in the novels The Time Regulation Institute and Catch-22 with a comparative literature approach. Although set in two very different cultural climates, and the impact of ideological oppression on society is different, the common part of the novels is the ironic satirization of the way the ISA functions, as well as bureaucracy and propaganda. This analysis contributes to the field by situating Turkish and American literary critiques of institutional power within a shared Althusserian framework. In both novels, rigid bureaucracy, systemic pressures and propaganda manifest themselves as negative elements for society. This situation is satirized through irony, and the meaninglessness of this situation, presented as very meaningful by the system, is revealed. By analyzing the novels’ representations of institutional power, this study highlights the role of the ISA’s in maintaining hegemony and perpetuating the system. This study argues that Tanpınar and Heller satirized the ISA’s irony to question their legitimacy and expose their redundancy. Thus, the study reveals the common and divergent aspects of narrative strategies that make the dysfunctional dimension of ideology visible through irony.

Anahtar Kelimeler

Ideological State Aparatuses , Althusser , The Time Regulation Institute , Catch-22 , Bureaucracy

Kaynakça

• Althusser, L. (2003). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. [A. Tümertekin, Çev.]. İthaki Yayınları.
• Bassnett, S. (2006). Comparative Literature: A Critical Introduction. Wiley.
• Blues, T. (1971). The moral structure of Catch-22. Studies in the Novel, 3(1), 64-79. http://www.jstor.org/stable/29531439
• Cihangir, M. (2020). Kültürlerarası ve disiplinlerarası boyutuyla karşılaştırmalı edebiyat bilimi. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 6(3), 328-343. https://doi.org/10.20322/littera.766594
• Cuma, A. (2018). Genel ve karşılaştırmalı edebiyat biliminin (komparatistik) ulusal ve dünya edebiyatları ekseninde kuramsal açılımı. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 39, 1-26. https://doi.org/10.21497/sefad.443172
• Davis, G. W. (1978). Catch-22 and the language of discontinuity. NOVEL: A Forum on Fiction, 12(1), 66-77. https://doi.org/10.2307/1345211
• Downing, L. H. (2000). How to do things with contradiction: Exploring humour in Joseph Heller’s Catch-22. Atlantis, 22(2), 107–135. http://www.jstor.org/stable/41054994
• Eagleton, T. (2020). İdeoloji. [M. Özcan, Çev.]. Ayrıntı Yayınları.
• Eroğlu Koşan, Z. (2022). Modernite’nin söylemsel araçlarını ifşa eden bir roman: Saatleri Ayarlama Enstitüsü. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(43), 1301-1330.
• Gramsci, A. (1997). Hapishane Defterleri. Belge Yayınları.
• Günday, R. (2007). Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde toplumsal-kurumsal eleştiri ve ironi. İlmi Araştırmalar, 24, 79-102.
• Heller, J. (2024). Madde 22. [N. Elçi, Çev.]. İthaki Modern.
• Herder, J. G. (1769). Kritische Wälder: oder, Betrachtungen, die Wissenschaft und Kunst des Schönen betreffend, nach Massgabe neuerer Schriften. Hartknoch.
• Hutcheon, L. (1994). Irony’s Edge: The Theory and Politics of Irony. Routledge.
• Mardin, Ş. (1976). İdeoloji. Sosyal Bilimler Derneği Yayını.
• Marks, L. (Trans.). (n.d.). A little glossary of semantics. https://www.revuetexto.net/Reperes/Glossaires/Glossaire_en.html#discourse
• Marx, K., & Engels, F. (1992). Alman ideolojisi. [S. Belli, Çev.]. Sol Yayınları.
• Marx, K., & Engels, F. (2013). Komünist manifesto. [N. Satlıgan, Çev.]. Yordam Kitap.
• Marx, K. (2021). The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. Paris: Foreign Languages Press.
• Rousseau, A., & Pichois, C. (1994). Karşılaştırmalı edebiyat. [M. Yazgan, Çev.]. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Seed, D. (1989). The fiction of Joseph Heller: Against the grain. Palgrave Macmillan.
• Tanpınar, A. H. (2024). Saatleri ayarlama enstitüsü. Dergâh Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Enstitü. Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/?ara=enstitü (Erişim tarihi: 7.04.2025)
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Menhus. Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/?ara=menhus (Erişim tarihi: 7.04.2025)
• Tsang, J. (2002). Moral rationalization and the integration of situational factors and psychological processes in immoral behaviour. Review of General Psychology. 6(1), 25-50.
• Wellek, R. (2010). Karşılaştırmalı edebiyatın krizi. [A. Çalışkan, Çev.]. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(12), 109-114.
• Zemanek, E. A. (2012). Komparatistik. Akademie Verlag.
• Žižek, S. (1994). Mapping ideology. Verso