Soke Kızılkarlar Village Mosque

Yıl 2024, Sayı: 29, 131 - 151, 31.08.2024

Alper Atıcı

https://doi.org/10.33404/anasay.1516113

Öz

Kızılkarlar Village in the Söke district of Aydın is located at the foot of the Beşparmak Mountains, 20 km from the district center. The village was continuously inhabited from the Ottoman period until the 1960s. In the 1960s, the residents abandoned their homes due to inadequate water, electricity, and transportation, and moved to Akçakaya and Söke. In this study, the mosque in Kızılkarlar Village, which is difficult to distinguish from the rural architecture houses due to its lack of a minaret, is introduced in detail in terms of its architectural, decorative, material, and technical features. The mosque has a longitudinal rectangular plan oriented northwest-southeast, a flat wooden ceiling covered with a hipped roof, and a three-part prayer hall. While similar mosques can be found in almost every region and period in Anatolia regarding their plan scheme and covering system, this mosque is distinguished from its counterparts by its pencil decorations. The decoration composition includes floral, geometric, object, and inscription elements. The floral decorations feature trees, flowers, and leaves; the geometric decorations include rectangular panels and lozenge shapes; the object decorations consist of motifs such as oil lamps, ewers, vases, and candlesticks; and the inscription decorations include the names Allah, Muhammad, Cıhâr Yâr-ı Güzîn, Hasan, and Hüseyin. The inscriptions on the walls are not merely decorative but are part of a cohesive thematic composition. In terms of pencil decoration, the mosque represents an example of those decorated with pencil work by a group of traveling craftsmen in Western and Central Anatolia during the 1950s.

Anahtar Kelimeler

Aydın, Söke, Kızılkarlar Village Mosque, The Ship of Faith (Amentü), ibrik

Söke Kızılkarlar Köyü Camisi

Öz

Aydın’ın Söke ilçesine bağlı Kızılkarlar köyü ilçe merkezine 20 km mesafede, Beşparmak Dağları’nın eteğinde yer almaktadır. Kızılkarlar köyünde Osmanlı Dönemi’nden itibaren 1960’lı yıllara kadar kesintisiz olarak yerleşim devam etmiştir. Köyde yaşayanlar 1960’lı yıllarda su, elektrik ve ulaşımın elverişsizliğinden dolayı yerleşim yerini terk ederek Akçakaya ve Söke’ye taşınmışlardır. Çalışmada Kızılkarlar köyünde kırsal mimariye özgü evlerin arasında minaresi olmadığı için evlerden zor ayırt edilen cami mimari, bezeme, malzeme ve teknik özellikleri bakımından ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır. Cami, kuzeybatı güneydoğu yönünde boyuna dikdörtgen plânlı, düz ahşap tavan üzerine kırma çatı örtülü ve üç bölümlü son cemaat yeri bulunan bir eserdir. Plan şeması ve örtü sistemi bakımından Anadolu’da hemen hemen her bölge ve dönemde görülebilen cami, duvarlarındaki kalemişi bezemelerle benzerlerinden ayrılmaktadır. Bezeme kompozisyonu bitkisel, geometrik, nesneli ve yazılardan oluşturmaktadır. Bitkisel bezemeler, ağaç, çiçek ve yapraklar; geometrik bezemeler, dikdörtgen panolar ve baklava dilimleri; nesneli bezemeler, gaz lambası, ibrik, vazo ve kandil motifleri; yazılı bezemeler Allah, Muhammed, Cıhâr Yâr-ı Güzîn, Hasan ve Hüseyin isimlerinden meydana gelmektedir. Duvarlardaki yazılar, sıradan bir bezeme şeklinde değil, içerikleri itibariyle belirli bir insicam içerisindedir. Yapı, kalemişi bezemeleri bakımından değerlendirildiğinde 1950’li yıllarda Batı ve Orta Anadolu’da gezici usta grubu tarafından duvarları kalemişi bezemelerle donatılmış camilere bir örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Aydın, Söke, Kızılkarlar Köyü Camisi, Amentü Gemisi, ibrik

Kaynakça

• Acar, T. (2011). Menderes’teki Türk Eserleri, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Acar, T. (2022). Uşak Boduroğlu Camii Özelinde Kandil Motifi ve İkonografisi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 63, 1135-1160.
• Acun, H. (2005). Bozok Sancağı’nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Algaç, Ş. (2017). Afyonkarahisar Dazkırı-İdris Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı, 422-432.
• Algaç, Ş. (2019). Afyonkarahisar Başmakçı Hilal (Cuma) Cami ve Kalem İşi Bezemeleri. E. Sarlık (Ed.) VIII. Uluslararası Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu, 5-7 Nisan 2018 içinde (ss. 272-280). Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları.
• Altıer, S. (2019). Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 26, 149-202.
• Arık, R. (1988). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Atıcı, A. (2018). Söke’de Türk mimarisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Atıcı, A. - Yazar, T. (2023). İmranlı (Ümraniye) Boğazören Köyü Eski Mezar Taşları Üzerine Değerlendirme, Ankara: Nobel Bilimsel Yayıncılık.
• Atıcı, A. (2023). 19. yüzyılda Aydın vilayetinde (İzmir, Aydın, Denizli, Muğla, Manisa) alçı mihraplar. Yayımlanmamış doktora tezi. Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Aydın, Ö. (2012). Sultan II. Abdülhamit Dönemi Yapılarında İmparatoru/İmparatorluğu Temsil Eden Semboller I. Mimarlık, 364, 74-78.
• Bakırer, Ö. (1976). Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihraplar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baykara, T. (1988). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I-Anadolu'nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Beyazıt, M. - Atıcı, A. (2022). Kale-i Tavas (Tabae Antik Kenti) Ören Yeri Kazıları. Kozak, N. (Ed.) Türkiye Turizm Ansiklopedisi içinde (Cilt VIII, ss. 146-150). Ankara: Detay Yayıncılık.
• Biçici, H. K. (2003). Yörük Köyünde Bulunan İki Evdeki Kalem İşi Süslemeler. S. Yalçın (Ed.) Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan içinde (ss. 167-173). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Bozer, R. (1987). Kula-Emre Köyü’nde Resimli Bir Cami. Türkiyemiz, 53, 15-22.
• Bozkurt, N. - Ertuğrul, S. (2000), İbrik, TDV. İslâm Ansiklopedisi, (C. 21, ss. 372-376). TDV Yayınları.
• Bozkurt, T. (2007). Osmanlı selâtin cami mihrapları. Yayımlanmamış doktora tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Cömertler Aktuğ, E. - Pektaş, K. (2016), Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii. Medeniyet Sanat İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2(2), 9-25.
• Cömertler Aktuğ, E. (2021). Kalemişi Süslemeli Cami Geleneğinin Devamı: Güzelyurt Tahtalı Köyü Camii (Denizli-Çameli). Sanat Tarihi Dergisi, 30(1), 79-103.
• Çağbayır, Y. (1989). Söke, İzmir: Ayma Yayınları.
• Çağlıtütüncigil, E. (2012) Eski Mordoğan (İzmir) Köyü Camii Süslemeleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 139-162.
• Çakmak, Ş. (1994). Belenardıç (Torapan) Köyü Camii. Sanat Tarihi Dergisi, 7, 19-26.
• Çakmak, Ş. (1995). Boğaziçi Kasabası Eski Camii (Baklan/Denizli). 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, (Cilt I, ss. 529-540). Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi.
• Çakmak, Ş. (2013). Muğla Cami ve Mescitleri, Muğla: Muğla Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çakmak Ş. (2017). Denizli-Çivril Menteş Köyü Camisi. H. S. Ünalan Özdemir, vd. (Ed.), Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 22-25 Ekim 2014 içinde (Cilt 3, s. 196-178) Aydın: Efeler Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çetin, Y. - Yanık, B. (2021). Tasavvuf Düşüncesinde Servi Ağacı ve Türk-İslam Sanatındaki Yansımaları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100, 485-514.
• Dalkılıç, Y. (2023). Denizli cami ve mescitleri. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Değirmenci, T. (2020). Geleneğin Yeniden İcadı: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri. Milli Folklor, 16 (126), 118-135.
• Devlet İstatistik Enstitüsü. (1944). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı: Vilâyetler, kazalar. Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Devlet İstatistik Enstitüsü. (1954). 1950 Yılı Genel Nüfus Sayımı: Vilâyet, Kaza, Nahiye ve Köyler İtibariyle Nüfus, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Devlet İstatistik Enstitüsü. (1963). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı: İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibariyle nüfus, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Dönmez, E. N. (2003). Denizli Kızılcabölük Camileri ve Alçı Süslemeleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 16, 61-74.
• Eyice, S. (1991). Ayyıldız. TDV İslâm Ansiklopedisi, (C. 4, ss. 297-298), TDV Yayınları.
• Gökler, B. M. (2023). İspir’in Ahşap Süslemeli Tarihî Yapısı: Başyurt Camii ve Medresesi. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(24), 297-334.
• Görür, M. (2013). Turgutlu ilçesi. H. Acun (Ed.) Türk Kültür Varlıkları Envanteri Manisa İlçeleri 45 içinde (ss. 496-509). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gülgen, H. (2012). Bursa Keles İlçesi Dedeler Köyü Cami ve Süslemeleri. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(1), 63-86.
• Gürbıyık, C. (2007). Bodrum yarımadası’ndaki Türk eserleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ege Üniversitesi, İzmir.
• Gürbıyık, C. (2020). Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri. Art-Sanat, 13, 143-167.
• Güven, İ. M. V. N. ve Bilgen, M. (2020). Kastamonu (Daday) Ertaş Köyü Camii Kalem İşleri ve Mevcut Korunma Durumu. Journal of Humanities and Tourism Research, 10(4), 901-918.
• İnce, K. (2001). Yukarı Camii/Akköy-Denizli. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2, 65-79.
• İnce, K. (2006). Tavas ve Çevresindeki Osmanlı Mimari Eserleri. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri içinde (Cilt 2, ss. 164-173) Denizli.
• Kalfazade, S. - Ertuğrul, Ö. (1989). Kandil ve Kandilin Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5, 23-34.
• Katrancı Kasalı, B. (2019). Sinirli Köyü Camii Duvar Resimleri. Sanat Tarihi Dergisi, 28(2), 595-615.
• Kunduracı, O. (2007). Muğla-Yatağan Çevresinin Türk Devri Mimarisi ve El Sanatları, Muğla.
• Kuyulu, İ. (1988). Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı Camii. Sanat Tarihi Dergisi, 4(4), 67-78.
• Kuyulu, İ., (1990). Kırkağaç Çiftehanlar Camii. Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, 5, 103-117.
• Kuyulu, İ. (1994). Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş/İzmir). Vakıflar Dergisi, 24, 147-158.
• Kuyulu Ersoy, İ. (2013). Dinsel Yapılar Mimarisi I: Cami ve Mescidler. İzmir Kent Ansiklopedisi Mimarlık, (Cilt I, ss. 88-137). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Kürüm, M. (2001). Söke ve köylerinde mimari. A. A. Öztürk (Ed.) Birinci Uluslararası Aşağı Menderes Havzası Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu içinde (s. 285-295). Söke.
• Öney, G. (1971). Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Paköz, A. E. vd. (2020). Dinar-Bademli Cami: Mimari Özellikleri ve Kalem İşleri, Megaron (Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi E- Dergisi), 15(2), 240-253.
• Peschlovv, A. (1999). Die Arbeiten des Jahres 1997 in Herakleia am Latmos und Umgebung, K. Olşen vd. (Haz.) XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı 25-29 Mayıs 1998 içinde (Cilt 2, ss. 461-474). Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi.
• Şener, D. (2011). XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Anadolu duvar resimleri. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Tabak, S. (2001), Söke Kazasının Mülki Taksimatının Gelişimi (1850-1950). A. A. Öztürk (Ed.) Birinci Uluslararası Aşağı Menderes Havzası Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu içinde (ss. 46-51). Söke.
• Tercanlı, A. (2015). Denizli camilerindeki mimari betimlemeler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Top, M. (1997). Erken dönem Osmanlı mihrabları (XIV-XV. Yüzyıl). Yayımlanmamış doktora tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Top, M. ve Özbek, G. (2019). Osmanlı Batılılaşma Dönemine Ait Ödemiş’te Bulunan Duvar Resimli İki Camii. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 46, 227-260.
• Tozoğlu, T. (2003). Menemen ve köyleri’ndeki Türk eserleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ege Üniversitesi, İzmir.
• Uykur, R. (2020). Yunt Dağı Karakılınçlı Köyü Camii’nde Yazının Bezeme Unsuru Olarak Kullanımı ve Yapının Mimari Analizi. Vakıflar Dergisi, 54, 257-282.
• Uysal, Z. (2017). Edirne Müzesi’nde Bulunan Gaz Lambaları. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 4 (10), 165-182.
• Ülkü, O. (2016). Osmanlı Mimarisinde Manzara Resimleri Süslemeciliği Bağlamında Koçarlı-Cincin Köyü Cihanoğlu Hacı Abdülaziz Efendi Camii Duvar Süslemelerinin Değerlendirilmesi. Sanat Tarihi Dergisi, 25(2), 277-293.
• Ünal, R. H. (1994). Yukarı Kızılca Köyü Halil Ağa Camii, Sanat Tarihi Dergisi, 7, 211-225.
• Yarar, S. (2021). Gelendost Abdulgaffar Camii Planı ve Süsleme Programı Hakkında Bir Değerlendirme. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED), 7(3), 1026-1045.
• Yazar, T. ve Çelemoğlu, Ş. (2022). Sivas-Söğütcük Köy Odası ve Duvar Resimleri. Sanat Tarihi Dergisi, 31(2), 905-945.
• Yazır, E. H. (2011). Kur’ân ı Kerîm ve Meâli. İstanbul: Tuğra Yayınevi.
• Yelen, R. (2017). İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı, 470-492.
• Yurtsal, T. (2009). Aydın ve Denizli Camilerinde Duvar Resimleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Zıllîoğlu, M. (1985). Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Cilt: IX-X, İstanbul: Tasvir Matbaası. Çevrimiçi Kaynaklar
• Http1https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/cografi/37.65737538811973/27.53406643867493 (Erişim Tarihi: 02.02.2024).
• Http-2 https://www.youtube.com/watch?v=15fNznA8_Sc (Erişim Tarihi: 02.02.2024).
• Http-3 https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Adresi: 01.01.2024).