Sigara Paketleri Üzerindeki Sağlık Uyarılarının Davranışa Etkisinin Değerlendirilmesi: Eğitimsel Bir Yaklaşım

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 68, 63 - 80, 20.03.2017

Cem Gercek , Nuri Dogan Ceylan Gundeger , Levent Yakar

Öz

Problemin
Durumu: Dünyada sigara tüketimi bakımından
başta gelen ülkelerden biri de Türkiye’dir. Bunun nedeni tütün kullanımının
alışkanlıktan çok geleneksel hale gelmesidir. Dünya ölçeğinde ele alındığında,
günümüzde halen erkeklerin yarısı, kadınların ise onda biri tütün ürünleri
kullanmaktadır. Tütünün neden olduğu ölümlerin 20-30 yıl içinde iki katına yani
10 milyona çıkması öngörülmektedir. Bu şekilde devam ederse yaşadığımız
yüzyılda ise tütün kullanımından bir milyar kişinin hayatını kaybedeceği
düşünülmektedir. Bu ölümlerin 70 yaşından önce ve gelişmekte olan ülkelerde
olacağının öngörülmesi ayrı bir kaygı verici noktadır.

Yapılan birçok araştırmada sigara paketleri üzerinde
fotoğraf ve imgelerin kullanılmasının sağlık eğitiminde etkinliği
gösterilmiştir. Paketler üzerindeki sağlık uyarıları bireyde tutum ve davranışı
olumlu yönde etkileyen potansiyel  bir
araç olarak gösterilmektedir. Başkent ve Adana Üniversiteleri Aile Hekimliği
Polikliniklerine başvuran 3342 hasta üzerinde yapılan araştırmada kadınların
%25’inin nedensiz, %30’unun sağlık sorunu nedeniyle veya doktor tavsiyesiyle,
%45’inin medya ve sigara karşıtı kampanyalarla sigarayı bıraktıkları
görülmüştür.

Paketler üzerindeki sağlık uyarıları sigaranın
riskleriyle ilgili tehditlerin ortaya konması ve bilgi vermesi bakımından
önemli bir araçtır. Günde ortalama bir paket sigara içen bir kişi uyarıları
yılda 7000 kez görme durumunda kalır. Si­gara paketleri üzerinde yer alan
uyarılar, korku uyarıcısı olarak görülmektedir. Korku uyarıcısı yaşamı olumsuz
etkileyen tehditlere karşı bireyin alıcılarını uyandıran ikna edici mesaj ya da
mesajlardır. Korku uyarıcılarına yönelik geliş­tirilen modellerde şiddet, zarar
olasılığı, zararın şiddeti, tepki yeterliği, öz yeterlik vb. değişkenler göze
çarpmaktadır.

Alan yazında yapılan birçok çalışma Koruyucu
Motivasyon Teorisi (KMT) üzerine kurulmuştur. KMT korku uyarıcılarının etkisini
inceler. Modellerde, değişkenlerin sigara içen bireylerin sigara içme
davranışları üzerinde bir etkisi olup olmadığı ortaya konulmaya çalışılmış olsa
da bizim dışımızda Türkiye’de KMT’yi temel alan başka bir çalışmaya
rastlanmamıştır.

Araştırmanın
Amacı: Bu araştırmada, sigara paketlerinde
yer alan yazılı ve birleşik uyarıların zararın şiddeti, zarar olasılığı, tepki
yeterliği, korku ve öz yeterlik değişkenlerinin sigara içip içmeme davranışı
üzerindeki etkisi incelenmiştir. Buna göre alt problemler aşağıdaki şekilde
belirlenmiştir.

1.       
Yol analizi sonuçlarına göre
değişkenlerin yol katsayıları yazılı ve birleşik uyarı gruplarında nasıldır?

2.       
Zararın şiddeti, özyeterlik,
zarar olasılığı, korku, tepki yeterliği ve davranış ölçek puanları sigara içip
içmemeyi ne düzeyde yordamaktadır?

Araştırmanın
Yöntemi: Bu araştırma, betimsel araştırmalar
kapsamındaki ilişkisel araştırma türündedir. Birinci alt problemin çözümünde
yol analizi, ikinci alt problem için ise lojistik regresyon analizi
kullanılmıştır. Araştırma üniversitesi öğrencileri arasından tesadüfi örnekleme
tekniği ile seçilen 872 kişi üzerinden yürütülmüştür. Araştırmaya katılan
öğrencilerin %77’sini kadın, %23’ünü erkek 
öğrenciler oluşturmaktadır. Veriler, Petersen ve Lieder (2006)
geliştirilen bir ölçekle toplanmıştır. iki bölümden oluşan ölçeğin; birinci
bölümde kişisel özellikler (cinsiyet, yaş, sınıf, sigara içme durumu), ikinci
bölümde ise KMT’ye ait bağımsız ve bağımlı değişkenlerin belirlenmesine için 66
madde yer almaktadır. Araştırmaya katılan öğrenciler yaklaşık eşit olacak
şekilde iki farklı gruba ayrılmışlardır. Kura çekme tekniğinden yararlanarak bu
gruplardan biri yansız biçimde araştırmanın yazılı uyarı grubu (A; 469);
ikincisi ise bileşik uyarı grubu (B; 379) olarak belirlenmiştir. Araştırmanın
eğitim aşaması için Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu (TAPDK) tarafından
belirlenen 14 yazılı ve birleşik uyarıdan altı yazılı ve altı birleşik uyarı
uyarı yansız biçimde seçilmiştir. Etik ve uygulama izinleri alındıktan A
grubunda yazılı uyarı sunumu ve B uyarı grubunda ise birleşik uyarı sunusu
ortalama olarak 25 dakika boyunca dersliklerde açıklanarak gösterilmiştir. Her
iki grupta da sorulan sorulara cevap verilmiş ve öğrenci görüşleri ölçek
yoluyla toplanmıştır. Uygulama ortalama olarak bir ders saati sürmüştür.
Araştırma Eylül 2104-Nisan 2015 arasında uygulanmıştır.

Araştırmanın
Bulguları: Araştırmanın birinci alt problemine
göre yazılı ve birleşik uyarı gruplarındaki değişkenler arasındaki ilişkiler,
beklendiği gibi korku değişkeni ile zararın şiddeti değişkenli arasında pozitif
yönlü ve 0,01 hata düzeyinde anlamlı bir ilişki olduğu (r = 0,563); bu
değişkenin diğer değişkenlerle ilişkisinin ise anlamlı ancak düşük düzeyde
olduğu söylenebilir. Özyeterlik ve davranış değişkenleri arasındaki ilişki de
beklentiye uygun şekilde pozitif yönlü ve 0,01 hata düzeyinde anlamlı olarak
bulunmuştur (r = 0,628).

Araştırmanın ikinci alt problemin çözümünde
öğrencilerin ölçek puanları (zararın şiddeti, özyeterlik, zarar olasılığı,
korku, tepki yeterliği ve davranış) bağımsız; sigara içip içmeme ölçek puanları
için hesaplanan regresyon katsayıları (B), Wald istatistikleri, serbestlik
dereceleri, önemlilik düzeyleri (p) ve odds oranları görülmektedir. Wald
istatistiklerinin önemlilik düzeyleri ile B katsayılarının yönü incelendiğinde
ölçek puanlarından; zarar olasılığı değişkeninin pozitif yönde ve 0,01 hata
düzeyinde; özyeterlik ve davranış değişkenlerinin ise negatif yönde ve 0,01
hata düzeyinde anlamlı oldukları görülürken; diğer değişkenlere ilişkin Wald değerlerinin
anlamlı olmadığı görülmektedir.

Araştırmanın Sonuçları ve Önerileri: Yapılan araştırmalarda sigara
paketlerinin üzerindeki korku uyarıcılarının önemli olduğu vurgulanmaktadır. Bu
çalışmada yazılı ve birleşik uyarı grubunda zarar olasılığı ve zararın şiddeti
ile korku arasındaki yol katsayılarının manidar olduğu görülmektedir. Buna göre
zararın şiddeti ve zarar olasılığı arttıkça korkuda da anlamlı artışlar
olabileceği söylenebilir. Diğer yandan yazılı ve birleşik uyarı gruplarının her
ikisinde de korku, özyeterlik ve tepki yeterliği değişkenlerinin davranışın
ortaya çıkmasında önemli etkileri olduğu söylenebilir. Diğer taraftan her iki
grupta zararın şiddeti ve zarar olasılığının korku aracı değişkeni olmadan
davranış üzerinde etkili olmamasının nedeni olarak, sigara içen ve sigara
içmeyen öğrenciler için korkunun değişkenler arasında moderatör görevini
görmesiyle ilişkilendirilebilir. Arthur ve Quester (2004)’e göre korkunun
ortaya çıkması korku uyarıcıların yani zararın şiddeti ve zarar olasılığının
etkisine bağlıdır ve bu değişkenler arasında aracı değişken olarak görev alır.
Sigara paketlerinin üzerindeki korku uyarılarının önemli olmasına rağmen
yapılan araştırmalarda gerek yazılı gerekse birleşik bu uyarıların bireyleri
beklenen davranışa sevk etmediği görülmektedir. Bu çalışmada da benzer sonuçlar
elde edilmiştir.

Yapılan bu çalışmada genel sonuç olarak sigara
paketleri üzerindeki yazılı ve birleşik uyarıların (birleşik uyarılar daha
etkili olmak üzere) bireyde sigara içmeyi önlemede etkili olabilecekleri
söylenebilir. 

Anahtar Kelimeler

Sigara, sigara paketi, sağlık uyarısı, davranış, korku, sağlık eğitimi

Effect of Health Warnings on Cigarette Pockets on Behaviour: Educational Perspective

Öz

Findings: According to
the findings, the variables of response efficacy, self-efficacy, probability of
harm and the severity of harm have high rates of explanation in both groups,
but are higher in the combined warning group. It is apparent that the severity
of harm and probability of harm will not be influential in behaviours in both
groups without the variable of the instrument of fear. The reason for this is
that fear can be associated with the function of the moderator. Implications for Research and Practice: In
conclusion, it may be stated that the written text warnings and combined
warnings printed on cigarette packets can be influential (and combined warnings
are more influential) in preventing individuals from smoking. Enlarging this
project and applying it to different groups is important in terms of
understanding the durability of the relevant behaviour. 

Anahtar Kelimeler

cigarettes cigarette packet health warning behaviour fear health education

Kaynakça

• Alaouie, H., Afifi, R.A., Haddad, P., Mahfoud, Z., & Nakkash, R. (2015). Effectiveness of pictorial health warnings on cigarette packs among lebanese school and university students. Tobacco Control, 24, e72-e80. doi:10.1136/ tobaccocontrol-2012- 050745
• American Cancer Society, (2006), The Tobacco Atlas. Retrieved November 11, 2014 from http://www.cancer.org/docoot/AA/content/AA_2_5_9x_Tobacco_Atlas.asp
• Arthur, D., & Quester, P. (2004). Who's afraid of that ad? applying segmentation to the protection motivation model. Psychology & Marketing, 21 (9), 671-696.
• Cokluk, O., Sekercioglu, G., & Buyukozturk, S. (2010). Sosyal bilimler için çok değişkenli istatistik [Multivariate statistics for the social sciences]. Ankara, Turkey: PegemA.
• Dogan, O. (2001). The prevalence of substance use among high school students in sivas. Journal of Dependence, 2 (2): 53-56.
• Erguder, T. (2008). Tütün kontrolü çerçeve sözleşmesi: küresel sağlık için küresel eylem [Framework convention on tobacco control: Global action for global health]. Sağlık Bakanlığı-Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü [Ministry of Health-General Directorate of Primary Health Care], Ankara.
• Ertekin, G., & Cakmak, D. (2001). A study for substance culture. Journal of Dependence, 2 (1), 16-20.
• Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Evanston, IL: Row, Peterson.
• Fidan F., Sezer M., Demirel R., Kara Z., & Unlu M. (2006). Smoking status of teachers and their attitudes about smoking restriction. Turkish Throracic Journal, 7 (3): 196-199.
• Floyds, D., Dunn, S., & Rogers, R. (2000). A meta-analysis of research on protection motivation theory. Journal of Applied Social Psychology, 30 (2), 407-429.
• Fong, G.T, Hammond, D., & Yuan, J. (2010). Perceptions of tobacco health warnings in china compared to picture and text-only health warnings from other countries: an experimental study. Tobacco Control, 19 (Suppl 2), i69-i77.
• Glock, S., & Kneer, J. (2009). Are deterrent pictures effective? The impact of warning labels on cognitive dissonance in smokers, Applied Psychology: Health And Well-Being, 2009, 1 (3), 356–373.
• Hammond, D. (2011). Health warning messages on tobacco products: a review. Tobacco Control, 20, 327-337.
• Hymowitz N., Cummings K.M., & Hyland A. (1997). Predictors of smoking cessation in a cohort of adult smokers followed for five years. Tobacco Control, 6, 57-62.
• Johnston, A., & Warkentin, M. (2010). Fear appeals and information security behaviors. MIS Quarterly, 34 (3), 549-566.
• Kaya, N. & Cilli, A. (2002). 12 Month prevalence of nicotine, alcohol and substance dependence among university students. Journal of Dependence, 3 (2): 91-97.
• Kees J, Burton S, Andrews, J.C., & Kozup, J. (2010). Understanding how graphic pictorial warnings work on cigarette packaging. Journal of Public Policy and Marketing, 29 (2),115-126.
• Lindstrom, M. (2008). Buy.ology. İstanbul, Turrkey: Optimist.
• Maddux, J., & Rogers, R. (1983). Protection motivation and self-efficacy: a revised theory of fear appeals and attitude change. Journal of Experimental Social Psychology, 19, 469-479.
• Milne, S., Sheeren, P., & Orbell, S. (2000). Prediction and intervention in health-related behavior: A meta-analytic review of protection motivation theory. Journal of Applied Social Psychology, 30 (1), 106-143.
• Ogel, K., Corapcioglu, A., & Sir, A. (2004). Tobacco, alcohol and substance use prevalence among elementary and secondary school students in nine cities of turkey. Turkish Journal of Psychiatry, 15(2): 112-118.
• Ministry of Health, (2010). Küresel Yetişkin Tütün Araştırması Türkiye Raporu. [Global Adult Tobacco Survey: Turkey Report], (Report No: 803). Retrieved March 10, 2014 from http://havanikoru.org.tr/dosya/Docs_Tutun_Dumaninin_Za-rarlari/KYTA_Kitap_Tr.pdf
• Ministry of Health, (2008). The WHO framework convention on tobacco control (Report No: 731). Retrieved December 15, 2013 from www.sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/t20.pdf
• Ozkaya, Ş., Edinsel, Ş., Ozkaya, E., & Hamzacebi, H. (2009). Effects of new warning labels on cigarette packets among high school adolescents. Tuberculosis and Thorax, 57 (3): 327-332.
• Ozsahin, K., Unsal, A., Erdogan, F., Geriklioglu, Ç., Bakar, C., & Tokalak, İ, (2007). Factors effective on smoking cessation: a study on family practice patients. TAF Preventive Medicine Bulletin, 6 (3), 181-186.
• Petersen, L., & Lieder, F. (2006). The Effectiveness of written and graphic health warnings on cigarette packs: an examination of the revised model of protection motivation. Social Psychology, 37 (4), 245–258.
• Rogers, R. (1975). A protection motivation theory of fear appeals and attitude change. Journal of Psychology, 91, 93-114.
• Prabhat, M.D., Phil, D., & Peto, P. (2014). Global effects of smoking, of quitting, and of taxing tobacco, New England Journal of Medicine, 370, 60-68.
• Ruiter, R., Abraham, C., & Kok, G. (2001). Scary warnings and raitonal precautions: a review of the psychology of fear appeals. Psychology and Health, 16, 613-630.
• Sabbane, L. I., Bellavance, F., & Chebat, J.C. (2009). Recency versus repetition priming effects ofcigarette warnings on nonsmoking teenagers: the moderating effects of cigarette-brand familiarity. Journal of Applied Social Psychology, 39 (3), 656-682.
• Strahan EJ, White K., & Fong GT. (2002). Enhancing the effectiveness of tobacco package warning labels: a social psychological perspective. Tobacco Control, 11 (3), 183-190.
• TAMRA, (2013). Written and combined warnings. Retrieved July 10, from http://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-mamulleri-piyasasi.aspx
• Tanner, J., Hunt, J., & Eppright, D. (1991). The protection motivation model: a normative model of fear appeals. Journal of Marketing, 55 (July), 36-45.
• Telli C., Aytemur Solak Z., Ozol D., & Sayiner A. (2004). Smoking habits among newly registered university students. Eurasian Journal of Pulmonology, 6 (3): 101-106.
• Yorgancioglu A., & Esen A. (2000). Nicotine dependence and physicians. Turkish Throracic Journal, 1 (1): 90.
• White V, Webster B., & Wakefield M. (2008). Do graphic health warning labels have an impact on adolescents’ smoking related beliefs and behaviours? Addiction, 103 (9), 1562-1571.