Umurü’l-Ümera’nın söyleminde iktidar alameti olarak adalet

Yıl 2020, Sayı: 19, 443 - 459, 21.06.2020

İnan Gümüş

https://doi.org/10.29000/rumelide.752425

Öz

Toplumların kültür ve düşünce hayatlarındaki gelişmeler, farklı disiplinlerin sunduğu verilerle incelenmeye çalışılmıştır. Kültürel yaşantıları ve düşünce dizgelerini yansıtması bakımından siyasetnameler de bu incelemelere konu edilmiştir. Bu anlayış doğrultusunda, 16. yüzyılda kaleme alınmış bir siyasetname olan Umurü’l-Ümera’nın içeriğinin önemli parçalarından biri olan adalet kavramı, dilbilim ve felsefenin kesişim alanında konumlanan söylem çözümlemesi yöntemiyle değerlendirilmeye çalışılacaktır. Söylem, bir iktidar pratiği olarak ele alındığında iktidarın meşrulaş(tırıl)masına hizmet eden her bir öge bu söylemin bileşeni durumundadır. Karmaşa ortamından çıkılarak toplumsal düzenin tesis edilmesini ve denklik ilişkisi gözetilerek toplumun tüm bireylerinin eşit haklar çerçevesinde yaşamasını önceleyen adalet kavramı, Umurü’l-Ümera’da belirtilen duruma koşut olarak iktidar aracı niteliğiyle işletim alanı bulmuştur. Adalet, yerine göre defter, kılıç, kalem, ayna gibi eğretilemeler üzerinden söylemleştirilmiştir. Adalet dairesi perspektifiyle de devlet ve toplumun sürekliliğinin birbirine bağlı olduğu düşüncesi ortaya konulmuştur. Bu söylemsel oluşumlar tarihsel anekdotlarla pekiştirilmiş, bu bağlamda yöneten-yönetilen ilişkisinin sınırları gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Devlet ve toplum düzeninin ancak adaletle sağlanacağı, adaletin olmadığı durumlarda zulüm ve dolayısıyla kargaşa ortamının baş göstereceği düşüncesi, eserin temel söylemsel görünümünü yansıtmaktadır. Bu noktada adaletin, toplumun bütün kesimlerini kapsaması gerektiği dile getirilerek evrensel olma niteliğiyle ön plana çıkarıldığını söylemek olanaklıdır. Bu çalışmada Umurü’l-Ümera, adalet kavramı merkezinde Türk siyasetname geleneği de göz önünde bulundurularak Fransız düşünür Michel Foucault’nun söylem ve iktidar belirlemeleri çerçevesinde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Adalet, adalet dairesi, söylem, iktidar, siyasetname, Türk kültürü

Justice as a sign of power in the discourse of Umuru’l-Umera

Öz

Developmants in the lives of culture and thought of the societies have been tried to be studied with the data that various disciplines offered. Political treatises have also been discussed in these studies in terms of reflecting cultural lives and thought systems in accordance with this understanding, the term of justice, which is one of the important parts of the context of Umurü’l-Umera which is a political treatise writen in the 16th century, will be tried to be evaluated with the method of discourse analysis which is located in the junction point of linguistics and philosophy. Discourse when discussed as a practise of power, each factor that serves for the legitimateness of the power is in the position of component of this discourse. The term of justice, which priotritizes the establishment of social order by getting out of chaos and living of all the individuals of the society within the context of equal rights by taking care of equivalent relation, in parallel with the situation expressed in Umurü’l-Umera, found an operation area with the quality of power instrument. Justice, depending on the metaphors such as notebook, sword, pencil and mirror, has been turned into discourse. Also with the perspective of justice circle, the thought that the continuity of the state and the society depends on each other has been revealed. These discursive formations have been reinforced with historical anecdotes and in this context the limits of the relation between the governing and the governed have been tried to be presented. The idea that state and social order can only be achieved with justice, and in the absence of justice, the environment of persecution and thus turmoil will reflect the basic discursive appearance of the work. At this point, it is possible to say that justice is brought to the forefront with the quality of being universal by being stated that it should cover all segments of the society. In this study, Umurü’l-Umera, by considering the custom of Turkish political treatise as well, is going to be analyzed within the frame of French philosopher, Michel Foucault’s discourse and power definitions under the skin of justice.

Anahtar Kelimeler

Justice, justice circle, discourse, power, political treatise, Turkish culture

Kaynakça

• Altınörs, A. (2015). “John R. Searle’de Toplumsal Gerçekliğin Kuruluşunda Dilin Rolü”. Dil Felsefesi Tartışmaları: Platon’dan Chomsky’ye. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. 235-272.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. Hazırlayanlar: Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacib - Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Arsal, S. M. (2014). Türk Tarihi ve Hukuk. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aydemir, Ö. K. (2010). Gencine-i Adalet Üzerine Dilbilgisi İncelemesi ve İktidar Felsefesi Bakımından Söylem Çözümlemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydemir, Ö. K. (2017). “Kutadgu Bilig’de Biyoiktidar”. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 5/12: 97-102.
• Berger, P. L.; Luckmann, T. (2008). Gerçekliğin Sosyal İnşâsı Bir Bilgi Sosyolojisi İncelemesi. Çeviren: Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Paradigma.
• Bidet, J. (2016). Foucault’yu Marx’la Okumak. Çeviren: Zehra Cunillera. İstanbul: Metis.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006). Toplumsal Gerçeklik ve Dil. İstanbul: Multilingual.
• Canetti, E. (2012). Kitle ve İktidar. Çeviren: Gülşat Aygen. İstanbul: Ayrıntı.
• Corci Z. (2015). Osmanlı Mısırı. Tahkik: Muhammed Harb. Çeviren: Mustafa Özcan. İstanbul: Özgü (Ark Kitap).
• Çağrıcı, M. (1988). “Adâlet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. I. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. 341-343.
• Devellioğlu, F. (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dinçer, Ö. (2018). Siyasetnâmeleri Yeniden Okumak Bir Yönetim Bilimci Gözüyle Geleneksel Siyasi Düşünce. İstanbul: Klasik.
• Ercilasun, A. B. (2005). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Foucault, M. (1987). Söylemin Düzeni. Çeviren: Turhan Ilgaz. İstanbul: Hil.
• Foucault, M. (2011). “Yönetimsellik”. Entelektüelin Siyasi İşlevi (Seçme Yazılar 1). Çevirenler: Osman Akınhay-Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı. 261-284.
• Foucault, M. (2014). Bilginin Arkeolojisi. Çeviren: Veli Urhan. İstanbul: Ayrıntı.
• Gümüş, İnan (2018). Umurü’l-Ümera (Metin-Dil Özellikleri) ve İktidar Felsefesi Bağlamında Söylem Çözümlemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gümüş, İ.; Aydemir, Ö. K. (2018). “Şeyh Osman Bin Ali’nin Umūrü’l-Ümerā Adlı Eseri ve Dil Özellikleri Üzerine”. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 6/13: 443-456.
• Hammer, J. v. (2007). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. C. 2. Editör: Mustafa Güçlü-Bilge Bozkurt. İstanbul: İlgi Kültür Sanat.
• İnalcık, H. (2000a). “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”. Osmanlı’da Devlet-Hukuk-Adalet. İstanbul: Eren. 12-23.
• İnalcık, H. (2000b). “Adâletnâmeler”. Osmanlı’da Devlet-Hukuk-Adalet. İstanbul: Eren. 75-190.
• İnalcık, H. (2000c). “Türk Devletlerinde Devlet Kanunu Geleneği”. Osmanlı’da Devlet-Hukuk Adalet. İstanbul: Eren. 27-36.
• İnalcık, H. (2000d). “Şeriat ve Kanun, Din ve Devlet”. Osmanlı’da Devlet-Hukuk-Adalet. İstanbul: Eren. 39-46.
• İnalcık, H. (2011). “Osmanlı Tarihi Üzerinde Kamuoyunu İlgilendiren Bazı Sorular”. Doğu Batı Dergisi. S. 7 (Akademi ve İktidar). Ankara: Doğu Batı. 27-40.
• İnalcık, H. (2014). Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Karpuz, H. Ö.; Aydemir, Ö. K. (2012). “Gencine-i Adalet’te İktidar Aracı Niteliği İle Bilgi Üzerine Söylem Çözümlemesi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 7/4: 137-144.
• Keskintaş, O. (2017). Adalet, Ahlâk ve Nizam Osmanlı Siyasetnameleri. İstanbul: İletişim.
• Koca, Z. C. (2007). “Bilgi Kaynakları-İktidar ve Söylem”. VI. Uluslararası Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri. 1-2 Haziran 2006. Isparta. 541-549.
• Komisyon (2009). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kök, A. (2019). Türklerin Entellektüel Mirası Kutadgu Bilig -Devlet: Adalet, Kut, Töre. İstanbul: Kesit.
• Özcan, A. (1997). “Hadım Hasan Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 15. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. 5.
• Sözen, E. (2014). Söylem Belirsizlik Mübadele Bilgi/Güç ve Refleksivite. Ankara: Birleşik.
• Şeyh Osman b. Ali (1582/1583). Umūrü’l-Ümerā. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi No. 5361.
• Şeyh Osman b. Ali (1582/1583). Umūrü’l-Ümerā. Süleymaniye Kütüphanesi Fatih No. 4188.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk, H. B. (2012). Çoban ve Kral Siyasetnamelerde İdeal Yönetici İmgesi. İstanbul: İletişim.
• Türk, H. B. (2017). “Siyasetname Geleneğinde İktidarın Denetimi Sorunu: Nushatü’s-Selâtîn Örneği”. Amme İdaresi Dergisi. 50/3: 127-151.
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyaset-Nâmeleri. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı Tarihi II. Selim’in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar. C. 3 Kısım 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ziya Gökalp (1976). Türk Töresi. Hazırlayan: Hikmet Dizdaroğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı.