Ateş kültü bağlamında Anadolu’da tütsü geleneği

Yıl 2022, Sayı: 31, 975 - 983, 21.12.2022

Şahin Bütüner

https://doi.org/10.29000/rumelide.1222165

Öz

İnsanlık tarihinde çeşitli milletlerin kültürlerinde önemli bir yer tutan ateş, bazı milletler tarafından Tanrı olarak algılanmış; ama bazı milletlerde de ateşe bir kutsallık atfedilerek arınma, temizlik, kötü ruhları kovma ve göğe istekleri bildirmek için kullanılan bir kült olarak kendini göstermiştir. Ateş; Babiller, Mısırlılar, Hindular vb. pek çok medeniyette; Hıristiyanlıkta, Taoizm, Budizm gibi dinlerde önemli bir kutsal varlık haline gelmiştir. Bu makalede, dünyanın her yerinde kullanılan tütsünün çeşitli medeniyetlerdeki kullanımı anlatılmaya çalışılıp, Anadolu coğrafyasına getirilen tütsü geleneğinin tarihi köken olarak nereye dayandığı açıklanacaktır. İnsanlığın kültürel belleğinde tütsünün yüzyıllardır yaşayan ateş kültünün bir devamı niteliğinde olduğunu dile getiren bu çalışmada ateş ve tütsü ile ilgili belgeler incelenerek Anadolu’da yaşatılan tütsü geleneği ile diğer medeniyetlerde yer alan tütsü uygulamalarının bir karşılaştırması yapılmıştır. Anadolu’da yaşayan tütsü geleneğinin İslamiyet öncesi dönemlerde uygulanan ateş kültü inancıyla hangi noktalarda benzedikleri karşılaştırmalı mitoloji çözümleme yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Tüm medeniyet ve kültürlerde ateş kültü ile ilgili inanışlar, çeşitli ritüellerde önemli bir rol oynamıştır. Türk mitolojisindeki ateş kültü ile ilgili inanış ve pratikler İslamiyet’in etkisiyle Anadolu’da mum yakma veya tütsü geleneği şeklinde bir değişime uğramıştır. Anadolu’da türbe etrafında tütsünün ya da mumun kullanılması İslamiyet öncesi ateş kültünün devamı niteliğindedir. Anadolu’da tütsü, eski Türk inancındaki ateş kültü inanışının devamı niteliğinde insanları fizikî ve manevî hastalıklardan temizleyerek arınmanın sembolü, her türlü dua ve isteği Tanrı’ya ileterek aşkınlığın sembolü olmuştur.

Anahtar Kelimeler

kült, gelenek, tütsü, Fire, cult, tradition, incense

In context of fire cult incense tradition in Anatolia

Öz

Fire, which has an important place in the cultures of various nations in human history, has been perceived as God by some nations; but in some nations it has also manifested itself as a cult, ascribed to fire a sacredness, used for purification, cleanliness, expulsion of evil spirits, and the proclamation of desires to heaven. Fire; In many civilizations such as Babylonians, Egyptians, Hindus, etc.; In Christianity, Taoism has become an important sacred asset in religions such as Buddhism. In this article, the use of incense used all over the world in various civilizations will be tried to be explained and it will be explained where the incense tradition brought to the Anatolian geography is based on its historical origin. In this study, which states that incense is a continuation of the fire cult that has been living for centuries in the cultural memory of humanity, documents related to fire and incense were examined and a comparison was made with the incense tradition kept alive in Anatolia and the incense practices in other civilizations. At what points the incense tradition living in Anatolia resembled the fire cult belief applied in pre-Islamic periods was examined using the comparative mythology analysis method. In all civilizations and cultures, beliefs about the cult of fire have played an important role in various rituals. The beliefs and practices related to the fire cult in Turkish mythology have undergone a change in the form of candle burning or incense tradition in Anatolia with the influence of Islam. The use of incense or candles around the tomb in Anatolia is a continuation of the pre-Islamic fire cult. In Anatolia, incense became the symbol of purification by cleansing people from physical and spiritual diseases as a continuation of the fire cult belief in the ancient Turkish faith, and the symbol of transcendence by conveying all kinds of prayers and requests to God.

Anahtar Kelimeler

Fire, cult, tradition, incense

Kaynakça

• Acara, M. (1998). Bizans Ortodoks Kilisesi’nde litürji ve litürjik eserler. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 192-193.
• Akyürek, E. (1996). Bizans'ta sanat ve ritüel. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ataman, A.D. (2010). Dünden bugüne kündürün tedavideki yeri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 12(1), 61-66.
• Atmaca, V. (2010). Eski medeniyetlerde günah-hastalık ilişkisi veya Tanrı’nın gazabı meselesi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (34), 99-121.
• Baydemir, H. (2009). Özbekistan’da ölüm âdetleri, Electronic Turkish Studies, 4(8), 662-683.
• Batur, Z. ve Kaya M. (2012). Divanü Lugatı’t- Türk’te dil öğretimi bağlamında sözel kültür ürünleri aracılığıyla değer aktarımı. Electronic Turkish Studies, 7(1), 309-324.
• Beşe, A. (2010). İngiliz ve Amerikan kayıtlarında Nusayriler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (54), 159-182.
• Büyükokutan, A. (2007). Muğla yöresi Alevi Türkmenlerinde ölümle ilgili inanç ve pratikler. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, (21), 63-86.
• Can, R., Abacı L. Ç., Kadıoğlu S. (2011). Öldükten sonra da şifa dağıtan bir tıp adamı: Şeyh Yusuf El Hekim. Lokman Hekim Journal, 1(1): 29-32
• Çıblak, Ç. N. (2013). Yatır ve ziyaretlerin halk kültüründeki rolü bağlamında Mersin’deki Muğdat Dede Türbesinin incelenmesi. Electronic Turkish Studies, 8(1), 1205-1219.
• Dıykanbayeva, M. (2011). Kırgız Türklerinde erkek çocuğun önemi ve edebi eserlere yansıması. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (46), 181-194.
• Ergun, P. (2010). Türk kültüründe orman ve ruh kültü. Millî Folklor, 22(87), 113-121.
• Erkin, A. (2013). Uygur Türklerinde büyücülük. Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları, (02), 174-185.
• Eroğlu, E. ve Sarıca N. (2012). Midyat Süryanilerinde düğün gelenekleri. Electronic Turkish Studies, 7(3), 1190-1199.
• İçli, A. (2013). Türk Kültüründe ocak anlayışı ve Ergani Deringöze köyündeki bir ocaklı aile. Karadeniz Dergisi, 5(18), 95-101.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kalafat, Y. (2009). İslamiyet ve Türk Halk İnançları. Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Y. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Berikan Yayınevi.
• Karslı, H. İ. (2010). Kuran’da Yahudi din adamlığı. İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 7(1), 61-93.
• Kolcu, B. (2010). Anadolu’da tütsü geleneği ile ilgili uygulamalar. Türkiye’de 2004 yılında yaşayan halk inanışları (Nesneler ve Uygulamalar), (Yay. Haz. M.Ö. Oğuz ve Z. Oral).
• Ögel, B. (2006). Türk Mitolojisi I- II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öger, A. (2012). Uygur Türklerinin doğum âdetleri. Electronic Turkish Studies, 7(1), 1679-1694.
• Ökse, T. (2002). Gre Virike: Fırat kenarında bir MÖ 3. bin kutsal alanı. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 19(2), 53-74.
• Örs, H. (1964). Konfüçyüs feylesof ve din kurucu. Remzi Kitabevi.
• Roux, J. P. (1996). Türklerin ve Moğolların eski dini. Rağbet Yayınları.
• Şahin, H. İ. (2013). Türkmenistan’da Şamanlık/ Kamlık geleneğinin günümüze yansımaları: “şaman od” ve “küştdepti”. TÜRÜK Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 183-197.
• Tanyu, H. (1980). İslamlıktan önce Türklerde tek Tanrı inancı. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tatlılıoğlu, D. (2000). Türkmen ırımları (halk inançları). Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (4), 151-166.
• Tatlılıoğlu, D. (2010). Hindistan’daki tarihi ve dini yapıya sosyolojik bir bakış. Akademik Araştırmalar Dergisi, 12(46), 185-207.
• Uncu, E. (2013). Mezopotamya, Anadolu ve Mısır medeniyetlerinde güneş kültü. History Studies, 5(1), 349-366.
• Uygur, H. K. (2013). İslam, Hıristiyanlık ve Yezidilik perspektifinde büyüsel pratikler: Midyat örneği. Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, (01), 153-165.