Yansıma sözcüklerde çokanlamlılık-eşadlılık meselesi

Yıl 2023, Sayı: 32, 316 - 327, 21.02.2023

Didem Akyıldız Ay

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252758

Öz

Bir dil göstergesinin çokanlamlı sayılabilmesi için temel anlamı dışında aralarında bağlantı kurulabilen başka anlamlara sahip olması beklenir. Eşadlılıkta ise aynı gösterenin birbiriyle ilişkili olmayan anlamları bulunmalıdır. Çokanlamlılık ve eşadlılık meselesi sözlük hazırlanırken dikkatli davranılması gereken konulardan biridir. Çünkü hem çokanlamlılık hem de eşadlılık türleri sözlüksel belirsizliğe yol açabilmektedir. Yansıma sözcükler, diğer sözcüklerden ayrı karakteristik özelliklere sahip sözlükbirimleridir. Bununla birlikte dilin işleyişine uygun olarak her yansıma sözcüğün tıpkı diğer sözcükler gibi mutlaka bir temel anlamı vardır. Yansıma kök biçimlerine sahip sözlükbirimlerin bir kısmı temel anlamlarının dışında daha başka anlamlara da sahiptirler. Çokanlamlılık sergileyen yansıma sözcüklerde temel anlama eklenen yan anlamlarında diğer sözcüklerden farklı bir anlam örgüsü bulunmaktadır. Sözlükbirimlerinde yan anlamların temel anlamla ilişkisi her zaman aynı mesafede değildir. Kimi zaman temel anlam ve yan anlamlar arasında ilişki hemen anlaşılamayacak kadar uzak olabilmektedir. Bu durum çokanlamlı bir yansıma sözcüğün sözlüklerde eşadlı gibi sunulmasına sebep olmaktadır. Sözcüğün hangi türün içinde değerlendirileceği, sözcük tanımının merkez anlam odaklı yapılmasıyla çözülebilmektedir. Merkez anlam, yansıma sözcüklerin ses sembolik görüntüsü ile ilgilidir. Yansıma kök biçimlerde bulunan ünsüz sesbirimlerinin taşıdıkları anlam yükü, bu sesbirimlerinin karakteristik özellikleri ile bağdaştırılan göndergeleri ortak bir anlama çeker. Dolayısıyla sözcüğün anlamlarının hangi ilgi ile birbirine bağlandıkları merkez anlam ile açığa çıkar. Bu çalışmada Türkçe Sözlük (TDK) ve Derleme Sözlüğü’ndeki verilerden hareketle birden fazla anlama sahip yansıma sözcüklerin çokanlamlı veya eşadlı olarak değerlendirilme ölçütleri incelenmiştir. Eşadlı olarak sunulan bir kısım yansıma sözcüğün merkez anlam odaklı tanımlaması yapıldığında aslında çokanlamlılık gösterdiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Yansıma sözcük, sözlükbirim, çokanlamlılık, eşadlılık, sözlükbilim

The problem of polysemy and homonymy in onomatopoeic words

Öz

In order for a linguistic sign to be considered polysemy, it is expected to have other meanings that can be linked apart from its basic meaning. In homonymy, the same signifier must have unrelated meanings. The issue of polysemy and homonymy is one of the issues that should be treated carefully while preparing a dictionary. Because both polysemy and homonymy types can lead to lexical ambiguity. Onomatopoeic words are lexems with distinctive characteristics from other words. However, in accordance with the functioning of the language, every onomatopoeic word has a basic meaning, just like other words. Some of the onomatopoeic lexems have other meanings besides their basic meanings. In onomatopoeic words that exhibit polysemy, there is a different semantic component in the connotations added to the basic meaning. The relationship of connotations with the basic meaning between lexems is not always at the same distance. Sometimes the relationship between the basic meaning and the connotations can be too distant to be understood immediately. This situation sometimes causes a polysemy onomatopoeic word to be presented as a homonym in dictionaries. The problem of which type the word will be evaluated in can be solved by making the definition of the word focused on the core meaning. The core meaning is related to the sound symbolic feature of the onomatopoeic words. The semantic load carried by the consonant phonemes in the onomatopoeic root forms draws the referents associated with the characteristic features of these phonemes to a common meaning. Therefore, the relation with which the meanings of the word are connected is revealed with the core meaning. In this study, the evaluation criteria of onomatopoeic words as polysemy or homonym in dictionaries were examined based on the data in the Türkçe Sözlük (TDK) and Derleme Sözlüğü, When the core meaning-oriented definition of some onomatopoeic words presented as homonyms is made, it has been seen that they actually have polysemy.

Anahtar Kelimeler

Onomatopoeic word, lexem, polysemy, homonymy, lexicography

Kaynakça

• Aksan, D. (2006). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınları.
• Akyıldız Ay, D. (2021a). İki Dilli Sözlüklerde Yansıma Sözcüklerin Tanımlanma Sorunları. ÇUTAD - Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(1), 70-88.
• Akyıldız Ay, D. (2021b). Anadolu Ağızlarında “Gülmek” ve “Ağlamak” Eylemlerinin Troponimleri. Söylem Filoloji Dergisi, 6 (3) , 820-831 . DOI: 10.29110/soylemdergi.988315
• Akyıldız Ay, D. (2022a). Çokanlamlı Yansıma Fiillerde Somutlaştırma Yolu ile Bağlanan YanAnlamlar. Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri Araştırmaları: Fiil Kategorisi. (Ed. Esra Gül Keskin- Nergis Biray). Ankara: Bengü Yay. 9-34.
• Akyıldız Ay, D. (2022b). Yansıma Sözcüklerde Merkez Anlam. 4. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu 20-22 Ekim 2022 Tam Metin Kitabı. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay. 173-178.
• Demircan, Ö. (1996) Türkçe Yansımaların Özüne Doğru. IX. Dilbilim Kurultayı Bildiri Kİtabı. 25-27 Mayıs 1995. 175-191.
• Demircan, Ö. (1997). Türkçede Nedenli Göstergeler: Yansımalarda Anlamlama. VII. UluslararasıTürk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 7-9 Ağustos 1996, Ankara, 191-206.
• Eren, H. (1951). Onomatopee’lere Ait Notlar. Türkiyat Mecmuası. X. 55-58.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara : Türk Dil Kurumu Yay.
• Jendraschek, G. (2001). Semantic and Structural Properties of Turkish Ideophones. Turkic Languages. 5. 88-103.
• Ido, S. G. (1999). Turkish Mimetic Word Formation. Asian and African Studies, 8. 1. 1999, 67-73.
• Karaağaç, G. (2003). Anlambilim. İstanbul: Kesit Yay.
• Lyons, J. (1977). Semantics (Vol 1). Cambridge : Cambridge University Press.
• Omuralieva, A. (2021). Türk Yazı Dilleri ve Lehçelerinde Yansımalı Fiillerin Yapısı. Ankara : Türk Dil Kurumu Yay.
• Palmer, F. R. (2001). Semantik/Yeni Bir Anlam Projesi. (Çev. R. Ertürk). İstanbul : Kitabiyat Yay.
• Saussure, F. de (1998). Genel dilbilim dersleri (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual Yay.
• Svantesson, J. (2017). Sound Symbolism: the role of Word sound in Meaning. WIREs Cognitive Scinece, Wiley Periodicals, Mar. S.1.
• Tuna, O. N. (1947). Tabiat Taklidi Sözlerden Fiil Yapan Ekler. Türkeli. IV. 4-15.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Uçar, A. (2011) Çokanlamlı Eylemler Sözlükçede Nasıl Görünür? Uygunluk Kuramı Çerçevesinde Bir İnceleme. 24. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitabı. 17-18 Mayıs 2010. Ankara, (289-300). Ankara: ODTÜ Basım İşliği. 289-300.
• Ullmann, S. (1972). Semantics An Introduction to the Science of Meaning. Oxford: Blackwell Press.
• Vardar B. vd. (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yay.
• Zgusta, L. (1971). Manual of lexicography. Paris: The Hague.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce/jingle erişim tarihi: 29.12.2022
• http://lugatim.com/s/k%C3%BCt erişim tarihi: 29.12.2022
• https://v3.tnc.org.tr/written-results erişim tarihi: 02.01.2023