Yahudi mitolojisi ve Tevrat’ın Divan şiirine yansımaları: İsrailiyyat

Yıl 2023, Sayı: 32, 740 - 760, 21.02.2023

Nurullah Geyik , Muhammed Felat Aktan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252839

Öz

Klasik Türk edebiyatı Orta Asya’dan Avrupa’ya uzanan geniş bir coğrafyada yüzyıllar boyunca işlenmiş çok çeşitli ve renkli bir kültürel birikimin üstünde inşa edilmiş zengin bir içeriğe sahiptir. İçeriği oluşturan kaynakların başında özellikle İslam coğrafyasında yaşayan kadim toplulukların ortaya koyduğu dinî ve mitolojik yapıtlar gelir. Bu yapıtların oluşumuna zemin hazırlayan kavimler arasında Yahudiler de vardır. Yahudi mitolojisi veya İsrail kaynaklı rivayetlerin bütününü kastetmekte kullanılan İsrailiyyat sözcüğünün ıstılahî manada da kullanım alanı ve yorumuna dair farklı görüşler ileri sürülmüştür. İsrailiyyat kaynaklı hurafe ve bilgiler sadece İslam coğrafyasındaki dinî kültüre değil, edebî kültüre de sirayet etmiştir. Klasik şairlerin anlam ve imge dünyasında, Kur’an-ı Kerim’de ibretlik bir durumu göstermek için anlatılan kıssaların önemli bir yeri vardır. Kur’an-ı Kerim’de özet olarak anlatılan bu kıssalar Tevrat ve Talmud başta olmak üzere Yahudi mitolojisini oluşturan kaynaklarda daha geniş bir anlatım alanına sahiptir. Bu kaynaklardan elde edilen malzeme İslamî kaynaklarda İsrailiyyat olarak adlandırılmıştır. Klasik Türk edebiyatında bu malzeme şiirin anlam ve hayal dünyasını zenginleştirmek üzere sıklıkla kullanılmıştır. Bu çalışmada Yahudi inancındaki pek çok mitolojik ögenin, teolojik kıssaların, ekinsel ritüellerin divan şiirine yansıması ve Osmanlı edebî kültürüne aksetmesi üzerinde durulmuştur. Kaynağını Yahudi mitolojisi ve Tevrat’tan alan İsrailiyyat’ın, Klasik Türk şiirinde nasıl kullanıldığı ele alınarak incelenmiştir. Çalışmamız bu alanda yapılacak geniş çaplı incelemelere ön ayak olma amacı taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İsrailiyyat, Tevrat, Talmud, divan şiiri, mitoloji

Jewish mythology and the reflections of the Torah on Divan poetry: Israiliyyat

Öz

Classical Turkish literature has a rich content built on a diverse and colorful cultural accumulation that has been processed for centuries in a wide geography stretching from Central Asia to Europe. At the beginning of the sources that make up this content is the religious and mythological material revealed by the ancient communities living in the Islamic geography. One of the mentioned tribes is the Jews. Different opinions have been put forward regarding the usage area and interpretation of the word Isrâîliyyât, which is used to mean the whole of the rumors originating from Jewish mythology or Israel. Superstitions and information originating from Isrâîliyyât have spread not only to the religious culture in the Islamic geography, but also to the literary culture. In the world of meaning and image of classical poets, the stories told in the Qur'an to show an exemplary situation have an important place. These stories, which are summarized in the Qur'an, have a wider range of expression in the sources of Jewish mythology, especially the Torah and Talmud. The material obtained from these sources is called Isrâîliyyât in Islamic resources. In classical Turkish literature, this material has been frequently used to enrich the meaning and imagination of poetry. In this study, the reflection of many mythological elements, theological anecdotes, cultural rituals in the divan poetry of the Jewish faith and their reflection in the Ottoman literary culture are emphasized. It has been examined by considering how Isrâîliyyât, which takes its source from Jewish mythology and the Torah, is used in Classical Turkish poetry. Our study aims to initiate extensive studies in this area.

Anahtar Kelimeler

Israiliyyat, Torah, divan poetry, mythology

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, A. (1985). “Ser-güzeşt-nâme-i Fakîr Be-azîmet-i Tokat”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, cilt:23, sayı: 1-2, Ankara.
• Açıkgöz, A. (1994). Belîğ Dîvânı, Metin- İndeks, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âli Dîvânı. Ankara : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• America Jerusalem Rapid Bible Mission, (1926) Jasher the Lost Book of Joshua 10:13 2nd Samuel 1:18 Discovered in Jerusalem Ruins, Los Angeles, California.
• Aslan, M. (2015). Divan Şiirinde Hârût İle Mârût, Turkish Studies, 10/8, Ankara.
• Ay, S. (1999). Ahmed Sadıkî-Ziver Paşa Dîvânı, Fırat üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Aydemir, A. (2000). Tefsirde İsrâiliyyât. İstanbul : Beyan Yayınları.
• Aydın, A. (2004). Üsküdarlı Fenâyî Cennet Mehmet Efendi ve Dîvânı. İstanbul : Kaknüs Yayınları.
• Aytaç, A. (2017). Aşki Ve Heft Peyker Mesnevisi: İnceleme-Metin-Özel Adlar Dizini, Hacettepe üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• Bilkan, A. F. (1997). Nâbî Dîvânı. İstanbul : MEB Yayınları.
• Birışık, A. (2001). “İsrailiyat (Tefsir)”, TDVİA, C.23, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/israiliyat#2-tefsir (03.02.2023).
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey, Dîvan. İstanbul : Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Çavuşoğlu, M. (1979). Amrî Divan. İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çelebioğlu, Â. (1996). Yazıcıoğlu Mehmed-Muhammediye. İstanbul : MEB Yayınları.
• Dal, S. (2002). Muhibbî Dîvânı. İstanbul : Kaknüs Yayınları.
• Doğan, A. (2013). Kuddûsî Divanı. Ankara : Akçağ Yayınları.
• Ebu Cafer Muhammed Bin Cerîr’üt Taberî, (2007). Tarih-i Taberî, Çev. M. Faruk Gürtunca, C. II. İstanbul : Sağlam Yayınevi.
• Elaldı, M. (2017). Bursalı İbrahim Râzî Divanı (inceleme-transkripsiyonlu Metin), Atatürk üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum.
• Erdoğan, M. (2013). Gedizli Kabûlî ve Dîvânı. Ankara : Gediz Belediyesi Kültür Yayınları.
• Farsi, M. (2002). Türkçe Çeviri ve Açıklamalarıyla Tora ve Aftara, İstanbul.
• Gaon, S. (2018). Tefsîru’t-Tevrât Bi’l-‘Arabiyye ( Tevrat (Tora) Tefsiri), Çev: Prof. Dr. Nuh Arslantaş, C. 1. İstanbul : TYEKB Yayınları.
• Güneş, M. (2000). Yozgatlı Hüznî Dîvânı. İstanbul : Sahhaf Kitapevi.
• Gürgendereli, M. (2002). Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divanı. Ankara : Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gürkan, S. L. (2010). Yahudilik. İstanbul : İSAM Yayınları.
• Güzel, A. (2000). Kaygusuz Abdal Divanı. Ankara : Milli Eğitim Yayınevi.
• Harman, Ö. F. (1995). “Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, İslam Tetkikleri Dergisi, IX. İstanbul : Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Harman, Ö. F. (1991). “Âsaf Bin Berahyâ”, Dia, C.3, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/asaf-b-berahya ( 04.02.2023)
• Harman, Ö. F. (1996) “Hâbil ve Kâbil”, Dia, C.14, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/habil-ve-kabil (04.02.2023)
• Hatiboğlu, İ. (2001). “İsrâiliyat”, TDVİA, C.23, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/israiliyat#1 (03.02.2023).
• İmamoğlu, A. (2009). Şair-i Mahir Trabzoni Emin Hilmi Efendi Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Serander Yayınları, Trabzon.
• İpekten, H. (1970) Nâ’ili Divanı. İstanbul : Milli Eğitim Basımevi.
• Kaçalin, M. S. (2017). Hüdâyi (Salâ Muslısı) Divan. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karagöz, İ vd., (2010). Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara : DİB Yayınları.
• Karaköse, S. (2001). Said Giray Divanı. Denizli : Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Divânı. Ankara : Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kesik, B. (2012). Selîmî Dîvânçesi. Ankara : Vizyon Yayınevi.
• Kırbıyık, M. (1995). Ferrî Mehmed: Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Korkut, G. (2003). Le’âlî Dîvânı, Hacettepe üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Köksal, M. F. (2018). Uzun Firdevsî Manzum Vilâyet-nâme Vilâyet-nâme-i Hâcî Bektâş Velî-i Horasânî (tenkitli Metin). Alevilik Araştırmaları Dergisi Yayınları, Ankara.
• Kutsal Kitap, (2019). Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul.
• Mataracı, M.(2021). Klasik Türk Şiirinde Hristiyanlık ve Yahudilik İle İlgili Unsurlar: XVI. Yüzyıl, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Mermer, A. (2004). Kütahyalı Rahîmî ve Dîvânı. İstanbul : Sahaflar Kitap Sarayı.
• Onay, A. T. (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve izahı. Ankara : Akçağ Yayınları.
• Özerol, N. (2013). Yenişehirli İzzet Divanı. Malatya :Serhat Matbaacılık.
• Özmen, M. (2011). Ahmed-i Dâ’î Divanı. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, Z. (2013). “Züleyhâ”, TDVİA, C.44, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/zuleyha (04.02.2023)
• Özyıldırım, A. (1999). Hamdullah Hamdî ve Divanı. Ankara : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (2006). “Mühri Süleymân” TDVİA, C.31, İstanbul. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhr-i-suleyman (04.02.2023)
• Pala, İ. (2020). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul : Kapı Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2004). Emrî Divanı. İstanbul : Eren Yayıncılık.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayâlî Bey Dîvanı. İstanbul : Bürhaneddin Erenler Matbaası.
• Tarlan, A. N. (1970). Zâtî Divanı Gazeller Kısmı II. Cilt. İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1981). Fuzûlî Divanı Şerhi. İstanbul : Akçağ Yayınları.
• Taş, İ. (2017). Şeyyâd Hamza Yûsuf ve Zelîhâ. Ankara : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tottoli, R. (2010). İslamî Literatürde İsrailiyyat Teriminin kökeni ve Kullanımı, (çev. Mesut Kaya) Marife Dini Araştırmalar Dergisi, yıl. 10, sayı. 2, Ankara.
• Turgay, N. (2012). Kur’an’da sebt kavramı, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 4 / Nisan - Eylül 2012, Yalova.
• Uslu, Z. O. (2010). Kaygusuz Abdal’ın Mesnevî-i Baba Kaygusuz’u: Tenkitli Metin ve İnceleme, Boğaziçi üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Yazar, S. – Arslan, M. U. (2020). Ali Emîrî Dîvânı. İstanbul : İmak Ofset Basım Yayın.
• Yazır, H. (2022). Kur’an-ı Kerîm Türkçe Meâli. İstanbul : Halk Kitabevi.
• Yılmaz, O. (2011). Enderunlu Fazıl Dîvânı’nda Yahudilikle ilgili Unsurlar ve Andnâme-i Yehûdî-Beçe, Türkbilig, 2011/22, Ankara.
• Yücel, B. (2002). Mahmut Paşa, Adnî Divanı. Ankara : Akçağ Yayınları.