Medical Terms in Kısasü’l-Enbiyâ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 790 - 814, 31.12.2024

Hasan Galip

https://doi.org/10.37999/udekad.1520530

Öz

A vocabulary is needed to define and explain various concepts in the language and to make them permanent. Among these, the ones created for certain special fields are terms. The terms also took their place in the historical written texts identified. Qisas al Anbiya is an extremely important work regarding the determination of Khwarezmian Turkish and 14th century language materials. The vocabulary of this text includes terms related to disciplines such as society, politics and religion, as well as terms related to medicine. Medical terms in the works of the Uyghur and Karakhanid periods of Turkish were revealed and studies were carried out on them. There is no such study on Khwarezmian Turkish texts. The work called Qisas al Anbiya, written by Rabguzi in the early 14th century, is noteworthy in terms of containing medical terms. In this study, medical terms in Qisas al Anbiya will be determined and a classification and analysis will be attempted regarding them in terms of subject. The usage of the terms before and during Khwarazmian Turkish will be examined. Terms related to the name of organs and body parts are excluded from the scope of this research due to the existence of separate studies on them.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, term, medical terms, vocabulary, Qisas al Anbiya

Kısasü'l-Enbiyâ'da Tıp Terimleri

Öz

Dilde çeşitli kavramları tanımlamak, açıklamak ve kalıcı olmalarını sağlamak için bir söz varlığına ihtiyaç duyulur. Bunların içerisinde belirli özel alanlar için oluşturulmuş olanlarıysa terimlerdir. Terimler, tespit edilen tarihî yazılı metinlerde de yerlerini almışlardır. Türkçenin yazılı kaynakları arasında önemli yer tutmuş türlerden olan peygamber kıssalarına ait metinler içerisindeki Kısasü’l-Enbiyâ, Harezm Türkçesi ve 14. yüzyıl dil malzemesinin belirlenmesi konusunda son derece önemli bir eserdir. Metnin söz varlığı içerisinde toplum, siyaset ve din gibi konulara ait terimlerin yanında tıp alanında da terimler bulunmaktadır. Türkçenin yazılı biçimde takip edilen tarihî devirlerine bakıldığında Uygur ve Karahanlı Türkçelerine ait eserlerdeki tıp terimleri ortaya konmuş ve bunlarla ilgili inceleme çalışmaları yapılmıştır. Harezm Türkçesi metinlerine yönelikse böyle bir çalışma göze çarpmamaktadır. Yazıldığı coğrafyada ve tarihlerde bu alandaki terimleri barındırma açısından Rabgûzî’nin 14. yüzyılın başlarında yazdığı Kısasü’l-Enbiyâ adlı eser dikkate değerdir. Bu çalışmada Kısasü’l-Enbiyâ’daki tıp terimleri belirlenecek ve bunlarla ilgili olarak konu bakımından bir sınıflandırma ve inceleme denemesi yapılacaktır. Terimlerin, öncesinde ve Harezm Türkçesi döneminde kullanılma durumlarına bakılacaktır. Vücuttaki organ ve bölge adları ile ilgili terimler, bunlarla ilgili müstakil çalışmalar bulunması sebebiyle çalışma kapsamının dışında tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Kısasü’l-Enbiyâ, terim, tıp terimleri, söz varlığı

Kaynakça

• Albiladi, M. (2022). Eski Anadolu Türkçesi döneminde bilimsel çeviri stratejileri üzerinde karşılaştırmalı inceleme - Arapça tıp terimlerinin çevirisi örneği. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altıntaş, A. (1983). Divânü Lügat-it-Türk'teki tıbbi bitkiler. Türk Dünyası Araştırmaları, 25, 136-148.
• Arifgan, G. H. (1916-1917). Rabguzi Kısasu’l-Enbiya. Starıy Taşkent.
• Aşcı, M. (2019). Harezm Türkçesinde söz yapımı. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdis III (dizin-sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası): Karahanlı Türkçesi (giriş-metin-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiyâ (giriş-metin-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, H. (2023). Tarihi Kıpçak Türkçesinde tıp terimleri. (Yüksek Lisans Tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Bailey, H. W. (1953). Medicinal plant names in Uigur Turkish. Melanges Fuad Köprülü/ Fuad Köprülü Armağanı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını, 51-56.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Baha Matbaası.
• Başkan, Ö. (1974). Terimlerde özleşme sorunu. TDAY-Belleten, 21-22 (1973-1974), 173-184.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayat, A. H. (2003). Dîvânü Lûgati't-Türk'te tıbbî terminoloji. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 9, 103–122.
• Boeschoten, H. & Tezcan S. (1995). Qadi Nasiruddin Rabghuzi: Qisasu l’Anbiya I, text edition. Brill Publishing.
• Boeschoten, H. & O’Kane, J. (1995). Qadi Nasiruddin Rabghuzi: Qisasu l’Anbiya II, translation. Brill Publishing.
• Boeschoten, H. & O’Kane, J. (2015). Al-Rabghūzī: The stories of the prophets, Qiṣaṣ al-Anbiyāʼ, an eastern Turkish version (second edition), Brill Publishing.
• Boeschoten, H. (2023). A dictionary of early middle Turkic. Brill Publishing.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cihan, S. (2021) Mukaddimetü'l-Edeb (Yozgat nüshası)-(giriş, metin, notlar, sözlük-dizin). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, S. G. (1972). An ethymologycal dictionary of pre-thirteeth century of Turkish. Clarendon Press.
• Çağatay, S. (1950). Türk lehçeleri örnekleri. DTCF Yayınları.
• Doğan, L. (2005). Türk dilinde organ adları üzerine bir inceleme -ana ve ara temel kelimeler-. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, (1), 141-163.
• Dökmeci, İ. (2006). Tıp terimleri sözlüğü. Medikal Yayınları.
• Ekmen, B. C. (2018). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde organ adları. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon. Harrassowitz Yayımcılık.
• Ergin, M. (2013). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım.
• Ertuğrul, L. (2013). Akademi tıp terimleri sözlüğü. Akademi Yayınları.
• Felber, H. (1984). Terminology manual. Infoterm (International, Information Centre for Terminology).
• Fıtrat, A. (1928). Uzbek edebiyyatı numuneleri. Taşkent.
• Gronbech, K. (1948). Rabguzi, narrationes de prophetis (cod. Mus. Brit. add. 7851). Monumenta Linguarum Asiae Maioris 4.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I - II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güven, M. (2009). Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp yazmalarındaki Türkçe organ adları üzerine bir inceleme. TÜBAR, 26, 109-141.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Hengirmen, M. (2001). Türkçe dilbilgisi. Engin Yayınları.
• Işık, U. (2016). Karahanlı Türkçesinde tıp terimleri. (Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İhsanoğlu, E. (2005). Osmanlıca tıp terimleri sözlüğü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İlminskiy, N. (1859). Kısas-ı Rabguzi. Kazan.
• Kamacı Gencer, D. & Çiçek, H. (2024). Kavram, sözcük ve terim arasındaki ilişki. Kocatepe Beşeri Bilimler Dergisi, 3 (1), 1-33. https://doi.org/10.61694/kbbd.1480646
• Karaağaç, G. (1993). Dil, ağız ve kulak ile ilgili kelimelerimiz. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 8, 85-113.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kahraman, M. (2013). Türk dilinin terimsel gelişim sürecine tarihi bakış. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1 (1), 137-160.
• Karaman, B. İ. (2009). Terim oluşturma yöntemleri. TDAY-Belleten, 57 (2), 45-49.
• Karaman, B. İ. (2017). Terimbilimi. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Katanov, N. F. (1894). Musulmanskie legend: teksti i perevodi. Zapiski Imperatorskoy Akademii Nauk XXV, 1-44.
• Kaya-Gözlü, E. (2012). Betimleyici tıp terimi kavramı ve Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp metinlerindeki betimleyici terimler. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 31, 169-178.
• Korkmaz, Z. (2003). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurt, B. (2017). Yazıtlardan günümüze organ adları ve bunların Türkiye Türkçesi ağızlarına yansımaları. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6, (12), 48-61. https://doi.org/10.25068/dedekorkut11
• Malov, S. E. (1930). Muzulmanskie skazaniya o prorokax po Rabguzi. Zapiski Kollegii Vostokovedov V, 507-524. Melioranskiy, P. M. (1897). Skazanie proroke Salihe. St. Petersburg.
• Murad, S. (2019). “Tıp terimleri” üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir bibliyografya denemesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi,14, 55-67. https://doi.org/10.29000/rumelide.540994
• Nakıpoğlu, M. (2008). Türkçede kullanılan vücut sözcükleri. 22. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri,319-330.
• Ostroumov, N. P. (1874). Kritiçeskiy razbor Muhammedanskogo uçineya o prorokax. Kazan.
• Önler, Z. (2006). Divânu Lugati’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de tıp terimleri. Kebikeç, 22, 135-150.
• Özçamkan Ayaz, G. (2020). Mukaddimetü’l-Edeb Paris ve Yozgat nüshaları (Giriş-Metin-Dizin). (Doktora Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özgür, C. (2009). Kıpçak sahasına ait sözlük ve kaynaklarda at ve atçılıkla ilgili terminoloji. Turkish Studies, 4 (4), 891-905. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.837
• Sertkaya, O. F. (2021). Göz hastalıkları ve tedavileri üzerine eski uygurca bir sutradan parçalar. Journal of Old Turkic Studies, 5 (2), 380-392. https://doi.org/10.35236/jots.971118
• Schinkewitsch, J. (1947). Rabgûzî sentaksı. (Çev. Paylı S.). Türk Dili-Belleten, III, (8-9) 1-48.
• Schinkewitsch, J. (1948). Rabgûzî sentaksı. (Çev. Paylı S.). Türk Dili-Belleten, III, (10-11), 49-119.
• Şahin, H. (2006). Terimlerin genel dile yansımasına dair bazı gözlemler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 123-129.
• Şeker, A. (2018). Nehcü’l-Ferâdîs Kazan devlet üniversitesi kütüphanesi nüshası (inceleme – metin – dizin). (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde terim yapma yöntemleri. UKDA Prof. Dr. A. Halûk Dursun Anısına Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu Dil – Tarih – Coğrafya Sempozyum Tam Metin Kitabı, 355-361.
• Toparlı, R., Vural, H. & Karaatlı R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, S. (2006). Eski Anadolu Türkçesinde tıp terimleri. (Doktora Tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.
• Vardar, B. (2005). Terimbilim ve yeni sözcükleme. Terimden Anlama, Dilbilim Yazıları içinde. (Der. ve Çev. M. Durak). Multilingual Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2014). Eski Uygur Türkçesi ve Batı Orta Türkçesiyle yazılmış tıp metinlerindeki fiiller. Bilig, 68, 267- 296.
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Türk Dil Kurumu Yayınları.