A STUDY ON THE WORD MORBET IN TURKIC

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 1161 - 1173, 31.12.2024

Emine Güven

https://doi.org/10.37999/udekad.1576661

Öz

Turkic language has spread over a wide area in the historical process and has continued its existence both as an official language and as the spoken language of local people. As a natural consequence of ruling in these wide geographies, which is not the case in many nations, the Turkic language has shown the feature of differentiation within the language and separation into various branches. These branches became standard as a written language over time. The language specific to certain settlements outside the standard language, which did not become a written language, remained at the dialect level. In the study, the origin, structure, meaning and usage of the word morbet, which is used extensively in the dialect of Ardahan, Kars, Artvin and Erzurum, were emphasized, and its etymology was examined in Georgian, Persian, Arabic and Turkic based on the region(s) and languages in which the word lives. The dialect/dialectal regions and interaction areas in Turkey and abroad where the word morbet is used wew evaluated together with all possible variants in the context of the meaning and origin of the word.

Anahtar Kelimeler

morbet, etymology, Turkic language and dialects.

TÜRK DİLİNDEKİ MORBET SÖZCÜĞÜ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA

Öz

Türk dili tarihî süreçte oldukça geniş bir alana yayılmış hem resmî dil hem de yerel halkın konuşma dili olarak varlığını sürdürmüştür. Pek çok ulusta olmayan bu geniş coğrafyalarda hüküm sürme durumunun doğal bir sonucu olarak Türk dili, dil içi farklılaşma, çeşitli kollara ayrılma özelliği göstermiş, oluşan bu kollar zamanla yazı dili olup standart hâle gelmiştir. Ölçünlü dilin dışında kalan belli yerleşim bölgelerine özgü, yazı dili hâline gelmemiş dil ise ağız düzeyinde kalmıştır. Çalışmada; Ardahan, Kars, Artvin ve Erzurum ağzında yoğun olarak kullanılan morbet sözünün kökeni, yapısı, anlamı ve kullanımı üzerinde durulmuş, sözcüğün yaşadığı yöre(ler) ve dillerden hareketle sözcüğün etimolojisi Gürcüce, Farsça, Arapça ve Türkçe düzleminde ele alınıp incelenmiştir. Morbet sözünün kullanıldığı yurt içi ve yurt dışındaki ağız/lehçe bölgeleri ve etkileşim alanları sözcüğün anlamı ve kökeni bağlamında olası tüm varyantları ile birlikte değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

morbet, etimoloji, Türk dili ve lehçeleri.

Etik Beyan

Etik Kurul Onayı gerekmemektedir.

Kaynakça

• Açıklamalı Gürcü Dili Sözlüğü (AGDS) (2024). https://www.ganmarteba.ge/word/%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%98. (Erişim Tarihi: 10.10.2024).
• Aksakal, E. (2017). Ardahan’ın Tarım ve Hayvancılıkla İlgili Söz Varlığı. Yüksek Lisans Tezi. Ardahan Üniversitesi.
• Aksakal, E. (2019). Ardahan’ın Tarım ve Hayvancılık Alanında Unutulma Sürecine Girmiş ve Kullanım Alanı Daralmış Söz Varlıkları. Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Belgü Dergisi, 4, 65-101.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Kuular, K., & Tenishev, Ė. R. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R. % Selçuk, B. K. (2017). Kırgızça-Türkçö Sözdük (Kırgızca Türkçe Sözlük) I, II, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, (2006). (Red Ağamusa, Axundov) 4 Cilt, (I. A-D, II. E-K, III. Q-R, VI. S-Z). Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Kitabevi.
• Çelikarslan, A. (2018). Artvin İli Murgul İlçesi Folkloru (Metin-İnceleme), Yüksek Lisans Tezi. Dumlupınar Üniversitesi.
• Çimke, H. (2017). Gürcücede Hâl Kategorisi ve Fonksiyonları Üzerine. Karadeniz Araştırmaları, 14 (54), 41-62.
• Çubukcu, M. (2019). Erzurum, Kars, Ardahan ve Artvin Ağızlarında “Akrabalık” Kavram Alanına Giren Adlar. V. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. TDK Yayınları.
• Dehhüda, A. (1998). لغت نامه دهخدا /Dehhüda Sözlüğü, Cilt 4, 13. Tahran Üniversitesi Yayınları.
• Demir, N. (1999). Ağız Sözlükçülüğü, Kebikeç, Sayı 7-8, 67-75.
• Demiray, E. (2011). Ahıska Türkleri Ağzı. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi.
• Elbostanî, F. İ. (2000). Dilde Yardım (Arapça Sözlük). Katolik Matbaası.
• Elbostani, F. İ. (2011). Müncidü’t-Tullab. (Çev. Benderrigi, Muhammed). İslami Yayınlar.
• Ercilasun,A.B.(2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh Yayınları.
• Ertürk, H. (2015). Artvin’in Yusufeli İlçesi Demirkent (Erkinis) Köyü Ağzı, Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Gelmalmaz, E. (1989). Ağız Bilimi Araştırmaları Üzerine Genellemeler. Türk Kültürü Araştırmaları, Halil Fikret Alasya’ya Armagan, 150-159. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağızları. TDK Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük (GTS). https://sozluk.gov.tr/. (Erişim Tarihi: 30.09.2024)
• Güngör, O. C. (2016). Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi.
• Hasan, A. (2010). Amid Sözlüğü. Rah-i Rüşt Yayınevi.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. Say Yayınları.
• Kara, K. & Güzel, F. (2019). Artvin İli, Şavşat İlçesi, Yukarı Koyunlu (Süles) Köyünden Derleme Sözlüğü’ne Katkılar. Artvin Çoruh Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1), 37-52. https://doi.org/10.22466/acusbd.559647.
• Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan, V. (2003), Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları.
• Komisyon (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I-II tom (Türkmen Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü C. I-II). Türkmen Döwlet Neşiryat Gullugy.
• Ma’rufov Z. M. (1981). Özbek Tilining İzahli Lugati. 2c. Moskova.
• Mohammed, M. (2002). Moin Sözlüğü. Cilt 2. Adena Yayınevi.
• Naskali, E. G. vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nimet, A., Müdevver, İ., Acîl, L. & Şemmas. M. (2000). Çağdaş Arap Dilinin Sözlüğü. Darü’l-maşrık.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Pamuk, O. (2015). Benim Adım Kırmızı. (Çev. Darmin Hadzibegoviç). Yapı Kredi Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Polat, F. (2000). Şavşat ve Yöresi Ağızları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi.
• Ribalçenko, T. E. (2006). Yeni Türkçe-Rusça Sözlük. Multilingual.
• Serebrennikov, B. A. & Gadjieva, N. Z. (2011). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. (Çev. Tevfik Hacıyev & Mustafa Öner). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sulkhan Saba Orbeliani Sözlüğü (SSOS) (1685). http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=8&t=27522. (Erişim Tarihi: 29.09.2024).
• Şenel Uzunkaya, İ. (2023). Orhan Pamuk’un “Benim Adım Kırmızı” Romanın Gürcüce Çevirisindeki Ahlaki Değerleri Yansıtan Sözcüksel Öğeler. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 58, 117-133. https://doi.org/10.17498/kdeniz.1292113.
• Şenel, M., & Meskhidze, M. (2010). Gürcistan’ın Cavakheti Bölgesi Ağzında Türkçe Söz Varlığı. Karadeniz Araştırmaları, 27 (27), 217-241.
• Şenol, S. (2015). Ardanuç ağzı. Rota Barışçı.
• Şuataman, Ö. (2022). Kars İli Ağızları Söz Varlığı. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1993). (DS) Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (12 Cilt). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Doğu Kitabevi.
• Yılmaz, C. & Albayrak, L. (2019). Artvin’den Bursa’ya Göç ve Kültürel Birikimin Değerlendirilmesi. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı. Doı: 10.26650/Pb/Ps12.2019.002.024.
• Zeki, B. (2009). Ermeniceden Türkçeye mükemmel lûgat. V. yev H. Ter-Nersesyan. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• http://www.terekemekarapapakturkleri.com/?pnum=7&pt=KARAPAPAK+HALK+S%C3%96ZLER%C4%B0 (Erişim Tarihi: 30.09.2024)
• https://alanyurt.yetkin-forum.com/t754-alanyurtlu-szlk (Erişim Tarihi: 30.09.2024).
• https://arsiyanfm.tr.gg/%26%23350%3BAV%26%23350%3BAT-D%26%23304%3BL%26%23304%3B-S-Oe-ZL-Ue-K.htm (Erişim Tarihi: 30.09.2024)
• https://www.frmtr.com/muhabbet/341161-yorenize-ozgu-size-komik-gelen-soz-nedir-2.html (Erişim Tarihi: 30.09.2024)
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/artvin/kulturatlasi/morbet (Erişim Tarihi: 30.09.2024)
• https://www.savsat.com/sozluk/toplumsal/morbet-11111392