GAGAVUZ TÜRKÇESİNİN OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ İÇİNDEKİ DURUMUNU BELİRLEMEDE BAZI SES HADİSELERİNİN ROLÜ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 240 - 256, 28.03.2025

Önder Saatçi

https://doi.org/10.37999/udekad.1621478

Öz

Bu çalışmada Gagavuzların yaşadığı bölgeler, Gagavuz Türkçesinin yayıldığı alanlar ve Gagavuzların dil kullanımlarına dair özlü bilgiler verilmiş, dünden bugüne Gagavuz Türkçesiyle ilgili belli başlı akademik, edebî çalışmalara ana başlıklarla değinilmiştir. Çalışmanın amacı Gagavuz Türkçesinin diğer Oğuz grubu Türk lehçeleri içindeki durumunun belirlenmesine yönelik çalışmalara katkı sunmaktır. Bu amaçla, dil bilgisinden dar kapsamlı bir konu seçilerek bu Türk lehçesindeki kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık, ünsüz uyumu, tonsuz ünsüzlerin tonlulaşması ve ünlü-ünsüz uyumları gibi, Türk dilinde görülen bazı ses hadiseleri üzerinde durulmuştur. Bu ses hadiselerinin Gagavuz Türkçesinde ne ölçüde yerleştiği incelenmiş, incelenen ses hadiselerine aykırılıkların sebepleri üzerinde durulmuş, bu amaçlarla Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesiyle bazı karşılaştırmalar yapılmıştır. Bu çalışmada her bir ses hadisesi incelenirken bazı örnekler de verilmiştir. Çalışmanın sonucunda Gagavuz Türkçesinde kalınlık-incelik uyumunun diğer lehçeler kadar yerleşmemiş olduğu, düzlük-yuvarlaklık uyumunun sınırlılığı, ancak bu eğilimin Gagavuz Türkçesinde az da olsa bulunduğu, ünsüz uyumunun yerleşmediği; tonsuz ünsüzlerin tonlulaşması hadisesinin Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinden daha ileri seviyede gerçekleştiği, ünlü-ünsüz uyumunun da Türkiye Türkçesinden daha ileri bir safhada bulunduğu gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Çalışmamızın Gagavuz Türkçesinin Oğuz grubu içindeki yerinin belirlenmesine katkı sağlayacağını ve Türk lehçelerinin tasnifine yönelik çalışmalarda bir basamak teşkil edeceğini düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, lehçe, kalınlık-incelik uyumu, düzlük-yuvarlaklık uyumu, Gagavuz Türkçesi

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

THE ROLE OF SOME SOUND PHENOMENA IN DETERMINING THE STATUS OF GAGAUZ TURKISH AMONG THE DIALECTS OF THE OĞUZ GROUP

Öz

In this study, information about the regions where Gagauz people live and the areas where Gagauz Turkish is spread, their Turkish usage are given, and the main academic studies on Gagauz Turkish are briefly mentioned. The aim of the study is to determine the status of Gagauzian in the Oghuz group. Phonological phenomena in Gagauzian such as thickness-finesse harmony, flatness-roundness harmony, consonant harmony, vowel-consonant harmony, sonorisation of unvoiced consonants are emphasised. The extent to which these have been settled in Gagauzian, the reasons for the discrepancies were analysed, and some comparative information was given with Turkish, Azerbaijani and Turkmen for these purposes. In this study, examples were given while analysing sound events. As a result of our study, it was concluded that in Gagauzian, thickness-sharpnes harmony is not sufficiently established, flatness-roundness harmony is limited, consonant harmony is not established, sonorisation of unvoiced consonants is at an advanced level compared to Turkey Turkish and Azerbaijani, vowel-consonant harmony is at an advanced stage compared to Turkey Turkish. We think that our article will contribute to the determination of the place of Gagauzian in the Oghuz group and will be a stepping stone in the studies on the classification of Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, dialect, palatal harmony, lip harmony, Gagauz Turkic

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Bayat, F. & Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2011). Çağdaş Türk yazı dilleri-1. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2013). Çağdaş Türk lehçeleri. Akçağ Yayınları.
• Develi, H. (1995). Evliya Çelebi seyahatnamesine göre 17. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde ses benzeşmeleri ve uyumlar. TDK Yayınları.
• Dinçaslan, M. F. (2023). Gagavuz Türkçesi ana ağız alanları ile alt ağız gruplarının şimdiki zaman ekinin varyantlarına göre tasnifi. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 7 (2), 369-387.
• (GTS) Doğru, A. & Kaynak, İ. (Rusçadan aktaranlar) (1991). Gagauz Türkçesinin sözlüğü. T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (Çev. Mehmet Akalın). TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin ses bilgisi. Kesit Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Kara, M. (2000). Türkmence (giriş-gramer-metinler-sözlük). T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1960). Türkçede ek yığılması olaylarının meydana gelişi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 173-180.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). TDK Yayınları.
• Özkan, N. (1994). Gagavuz Türkçesinin dünü bugünü ve geleceği. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 514, 296-301. (GTG) Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Özkan, N. (1999). Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Gagavuz sözlü Türk edebiyatı). Cilt XII. T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, N. (2001). Gagavuz Türkçesinin sözlükleri üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz/2, 749-760.
• Özkan, N. (2002). Petri Çebotar ve Ion Dron, Gagauzça-Rusça-Romınca sözlük. Chişina. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 16, 233-239.
• Özkan, N. (2007). Türk dilinin yurtları. Akçağ Yayınları.
• Özkan, N. (2010). Gagavuz Türkçesini yazı ve eğitim dili hâline getirme çalışmalarına bir bakış. Turkish Studies, 5 (1), 77-89. https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=1324
• (TLG) Özkan, N. (2012). Gagavuz Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.). Türk lehçeleri grameri. 81-170. Akçağ Yayınları. Özkan, N. (2013). Ağız alanından yazı diline geçiş: Gagavuz Türkçesi örneği. Turkish Studies, 8 (9), 85-94. https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=5373
• Paçacı, B. (2016). VIII-XVI. Yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Şirin User, H. (2006). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (1989). Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem, 5 (13), 141-168. Tekin, T. & Ölmez, M. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Simurg Yayınları.