EKLERİN TABANDA KALIPLAŞMASIYLA GERÇEKLEŞEN SÖZLÜKSELLEŞME SÜRECİ VE NEDENLERİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 468 - 486, 28.03.2025

Turgay Sebzecioğlu

Öz

Bir tabanla dilbilgiselliğini yitirerek aşamalı olarak kalıplaşan ekler, dilbilgiselden sözlüksel işleve doğru evrilen tek yönlü bir süreç izler. Bu çalışmada eklerin sözlükselleşme gücü ve hızının yalnızca çekim ve türetim başlıkları altında ele alınmasının çözümleme açısından yetersiz olduğu görülmüş, işlevsel yüklerine göre ekler çekim, çekimsi, türetimsi, türetim ve üst-türetim biçiminde adlandırılmış ve dilbilgiselden sözlüksele doğru hiyerarşik olarak çekim > çekimsi > türetimsi > türetim > üst-türetim biçiminde sıralanmıştır. Ekler sözlüksel işleve büründükçe tabana yanaşır ve dilbilgisel işlev taşıyan eklerden önce dizimlenir. Ne var ki sözlükselleşme ile kendini gösteren kalıplaşma, bilinenin aksine yalnızca çekim eklerini değil, türetim eklerini de içine alan bir süreçtir. Türetim eklerindeki kalıplaşma hâlihazırda var olan sözlüksel işlevin daha ileri bir düzeye taşınması yoluyla gerçekleşir. Bu çalışma kapsamında yüksek sözlüksel işlevli türetim eklerine üst-türetim eki adı verilmiştir. Eklerin saydamlıklarını yitirerek tabanda kalıplaşması, dillerin yeni sözcük oluşturma stratejilerinden biridir. Bu tür tabanlar zihinsel sözlükçede yeni bir kavrama gönderimde bulunduğundan artık bir sözlükbirim olarak kabul edilirler. Türkçedeki kalıplaşma örnekleri üzerinden yapılan çözümleme ve bulgular Canlılık Hiyerarşisi, kullanım sıklığı, işlemleme kolaylığı, eksiltme, toplumsal onam ve örneksemenin ek kalıplaşmasını tetikleyen başlıca nedenler olduğunu ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, kalıplaşma, sözlükselleşme, Ek Kalıplaşma Ölçütü, sözlükselleşmiş ekler

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum bulunmamaktadır.

Teşekkür

-

THE LEXICALIZATION PROCESS AND ITS UNDERLYING CAUSES REALIZED THROUGH THE CONVENTIONALIZATION OF AFFIXES ON THE BASE

Öz

Affixes that gradually lose their grammatical function with a base follow a unidirectional process evolving from grammatical to lexical function. In this study, it was observed that analyzing the lexicalization power and speed of affixes only under the categories of inflection and derivation was insufficient for analysis. Based on their functional load, affixes were termed as inflectional, inflection-like, derivation-like, derivational, and super-derivational, and were hierarchically ordered from grammatical to lexical as inflectional > inflection-like > derivation-like > derivational > super-derivational. As affixes take on lexical function, they move closer to the base and are ordered before affixes carrying grammatical function. However, contrary to common belief, lexicalization manifesting as conventionalization is a process that encompasses not only inflectional affixes but also derivational ones. Conventionalization in derivational affixes occurs through advancing the existing lexical function to a higher level. Within the scope of this study, derivational affixes with high lexical function have been termed super-derivational affixes. The loss of transparency of affixes and their conventionalization in the base is one of the strategies languages use to create new words. Since such bases refer to a new concept in the mental lexicon, they are now considered lexemes. Analysis and findings based on conventionalization examples in Turkish have revealed that Animacy Hierarchy, frequency of occurrence, processing ease, ellipsis, social approval, and analogy are the main factors triggering affix lexicalization.

Anahtar Kelimeler

Turkish, conventionalization, lexicalisation, Affix Lexicalization Criterion, lexicalized affixes

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2014). Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme. Edebiyat Fakültesi Dergisi [EFD], 31 (2), 13-29.
• Aksan, Y., Aksan, M., Koltuksuz, A., Sezer, T., Mersinli, Ü., Demirhan, U. F., Yılmazer, H., Atasoy, G., Öz, S., & Yıldız, İ. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). In Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). İstanbul, Türkiye. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html
• Aksan, M. & Aksan, Y. (2015). Multi-word Expressions in Genre Specification. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi [MEUDED], 12 (1), 1-42.
• Aşcı, M. (2024). Türkiye Türkçesinde Bir Kavram Karşılama Yöntemi: Emir Kipiyle Kurulan Birleşikler. Karadeniz Araştırmaları, 21 (83), 833-854. https://doi.org/ 10.56694/karadearas.1541133
• Ay, F. (2019). Türkiye Türkçesinde Türetkenlik: Eşzamanlı Bir Değerlendirme. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Başdaş, C. (2006). Türkçede Üçüncü Grup (Ara) Ekler. I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. Bilkent Üniversitesi.
• Brinton, L. J. & Traugott, E. C. (2005). Lexicalization and Language Change. Cambridge University Press.
• Brown, E. K. (2005). Encyclopedia of Language and Linguistics. Elsevier Science.
• Boz, E. (2014). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Gazi Kitapevi.
• Bozkurt, F. (2016). Genel sözlükler için sözlük birim seçim ölçütleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Comrie, B. (2005). Dil Evrensellikleri ve Dilbilim Tipolojisi. Hece Yayınları.
• Doğan, N. (2020). Türkçede Sözcük ve Dil Bilgisi İlişkisi: Dil Bilgisel Eşdizim Kalıpları. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (6), 1945–1957. http://dx.doi.org/10.18506/anemon.821972
• Dunlosky, J. & Metcalfe, J. (2009). Metacognition. Sage.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Gökdayı, H. (2011). Türkçede Kalıp Sözler. Kriter Yayınları.
• Gökdayı, H. (2019) Türkiye Türkçesinde Kalıplaşma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (68), 168-176. https://doi.org/10.17719/jisr.2019.3816
• Gökdayı, H. & Sebzecioğlu, T. (2006). Geçiş Aşamasında Olan +cA Ekinin Türü. Türk Dili Dergisi, 649, 61-71.
• Gökdayı, H. & Sebzecioğlu, T. (2011). Türkiye Türkçesinde {-CA} Biçimbiriminin Türleri. Bilig, 58, 147-172.
• Gülsevin, G. (2004). Türkçede “Sıra Dışı Ekler” ve Eklerin Tasnif-tanımlama Sorunu Üzerine. V. Uluslararası Türk Di̇li̇ Kurultayı, 5 (1), 1267-1284. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Handl, S. (2011). The Conventionality of Figurative Language: A Usage-based Study. Narr.
• Kara, E. & Sebzecioğlu, T. (2020). Türkçede İşteşleştirilebilen Eylem Tabanlı Sözcüklerin Seçilim Koşulları. ATLAS Journal, 6 (33), 749-775.
• Kerimoğlu, C. (2016). Dilbilgisi yazımı ve öğretimi. Pegem Akademi Yayıncılık.
• Korkmaz, Z. (1960). Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 8, 173-180.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Leech, G. N. (2016). Principles of Pragmatics. Routledge.
• Matthews, P. H. (2014). The Concise Oxford Dictionary of Linguistics. Oxford University Press.
• Mattiello, E. (2013). Extra-grammatical Morphology in English: Abbreviations, Blends, Reduplicatives, and Related Phenomena. De Gruyter.
• Mersinli, Ü. (2014). Türkçe’de Çok Sözcüklü Birim Çıkarımı. 28. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Sakarya Üniversitesi.
• Nişanyan, S. (2025). Nişanyan sözlük. [Çevrimiçi sözlük]. https://www.nisanyansozluk.com
• Özkan, N. (2001). Hâl Ekleri Kalıplaşmaları ve Sebepleri Üzerinde Bir Değerlendirme. İlmî Araştırmalar, 12, 153-165.
• Sarı, İ. (2015a). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Sarı, İ. (2015b). Dilbilimsel uzatım ve Türkçedeki yaygın örnekleri. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (Turkish Studies), 10 (16), 1011-1032.
• Sebzecioğlu, T. (2021). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi. Kesit.
• Sebzecioğlu, T. (2024). Türetim ve Çekimin Sınırsız Aralığında Çatı Eklerinin Türü: Bulanık Küme Kuramı Çerçevesinde Bir İnceleme. Disiplinler Arası Dil Araştırmaları, 9 (9), 13-32. https://doi.org/10.48147/dada.1538481
• Suau Jimenéz, F. (2008). Semantics. Fuster, M. & Sánchez, A. (Ed.), Working with Words: An Introduction to English Linguistics içinde (ss. 141-180). Publicacions de la Universitat de València.
• Şahiner, Ö. E. (2018). Türkçe Fiillerde Fosil İsim Tabanları (A-K). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Türk Dil Kurumu (2025). Güncel Türkçe Sözlük [Çevrimiçi sözlük]. https://sozluk.gov.tr/
• Tekin, T. (2016). Eski Türkçenin Grameri. TDK.
• Tuncay, H. (2013). ELT & Linguistic Dictionary. Yalın Yayıncılık.
• Uysal, H. (2021). Sözdizimsel Sözlükselleşme. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 18 (3), 407-419. https://doi.org/10.1501/MTAD.18.2021.3.22