İSLAM ÖNCESİ ARAP ŞİİRİNDE İLTİFAT ÜSLUBU: MUALLAKÂT ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 1286 - 1307, 30.09.2025

Tahsin Yıldırım

https://doi.org/10.37999/udekad.1696702

Öz

Bu makale, İslâm öncesi Arap şiirinde önemli bir söz sanatı olan iltifâtın kullanımını, anlam dünyasına katkısını ve şiirsel yapıyı nasıl etkilediğini incelemektedir. Temel problem, bu yaygın sanatın türleri ve işlevlerinin sistematik analizinin eksikliğidir. Çalışma, iltifâtın şiirsel yapıdaki yerini ve fonksiyonlarını belirlemeyi ve Muallakât şairlerinin örnekleriyle estetik ve anlamsal katkılarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırmada betimleyici ve çözümleyici bir yaklaşım benimsenmiş olup, klasik Arap belagatının temel disiplinleri olan meânî ve bedî’ ilimlerinin kavramsal çerçevesi esas alınmıştır. İncelenen veri grubu, Arap şiirinin seçkin örnekleri olan Muallakât şairlerinin kasidelerinden seçilmiş beyitlerden oluşmaktadır. İltifât, sözlük anlamıyla "yüzünü başka bir tarafa çevirmek" anlamına gelirken, belagatte anlatım içinde kişi zamirlerinde, fiil kiplerinde, sayı ve mekânda yapılan ani ve beklenmedik değişimleri ifade eder. Bu geçişler, şiire canlılık katar, monotonluğu giderir ve dinleyiciyi etkiler. İltifât, anlam zenginliği sunarak şiirsel yapıyı derinleştirir. Araştırma bulguları, bu sanatın Muallakât şiirlerinde sadece estetik bir unsur olmadığını, aynı zamanda duygusal yoğunluğu artırıp anlatımı güçlendirdiğini ve dinleyiciyle bağı kuvvetlendirdiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Cahiliye Şiiri , Muallakât , Edebî Sanat , İltifat

THE STYLE OF RHETORICAL SHIFT (ILTIFAT) IN PRE-ISLAMIC ARABIC POETRY: THE EXAMPLE OF THE MUALLAQAT

Öz

This article examines iltifāt (rhetorical shift), a key rhetorical device in pre-Islamic Arabic poetry, analyzing its contribution to meaning and poetic structure. The study addresses the lack of systematic analysis of this common art form, particularly regarding its types and functions in classical Arabic poetry. The aim is to determine the place and functions of iltifāt within poetic discourse and to highlight its aesthetic and semantic contributions through examples from the Muʿallaqāt. Adopting a descriptive and analytical approach, the research is grounded in the disciplines of maʿānī and badīʿ, the core sciences of classical Arabic rhetoric. The corpus consists of verses from major Muʿallaqāt poets such as Imruʾ al-Qays, Ṭarafa b. al-ʿAbd, Zuhayr b. Abī Sulmā, and ʿAmr b. Kulthūm. Iltifāt, literally “turning one’s face,” refers to sudden shifts in pronouns, verb tenses, number, and spatial perspective within a text. The findings demonstrate that these transitions enrich the poetic structure, add layers of meaning, break monotony, and engage the listener. Far from being a mere ornament, iltifāt emerges as a vital device that enhances emotion, strengthens narrative impact, and fosters a deeper connection with the audience.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Pre-Islamic Poetry , Al-Mu‘allaqat , Literary Arts , Rhetorical Shift.

Kaynakça

• Abdülhadioğlu, A. (2024). Klasikten Moderne: Arap Şiirinde Şiir-Mekân İlişkisi. Tarih Okulu Dergisi, 33, 997-1043. http://dx.doi.org/10.14225/Joh1203.
• Batur, İ. (2024). Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Eserinde Bir Üslûp Değişimi ve Şahıslar Arası Geçiş Olarak İltifât Sanatına Yaklaşımı. Van İlahiyat Dergisi, 12, 21, 72-89. https://doi.org/10.54893/vanid.1527401.
• Cürcânî, S. Ş. E. (1983). et-Taʿrîfât. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Diyâeddîn İ.E. E. F. Ḍ. N. B. M. b. M. (ty.). el-Meselü’s-sâʾir fî edebî’l-kâtib ve’ş-şâʿir. (thk. A. el-Havfî ve B. Tabâne). (C. 4). Dâru Nehḍati Mıṣr.
• Durmuş, İ. (2000). İltifât. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22, 152-153.
• Ebû Hilâl el-ʿAskerî. (1984). es-Sınâʿateyn. el-Mektebetü’l-Unsuriyye
• Eliaçık, M. (2024). İltifât Sanatı Üzerine Bir İnceleme. The Journal of Academic Social Science, 85 (85), 1-6. http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.14507.
• Ferrâ, E. Z. Y. B. Z. (1983). Meʿânî’l-Kur’ân. Âlemu’l-Kütüb.
• Hamevî, Y. (1977). Muʿcemü’l-büldân (C. II; C. IV). Beyrut: Dâr Sâdir.
• Hâtimî, E. A. (ty.).Hilyetü’l-muhâdara fî sınâʿati’ş-şiʿr. (C. 2). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Manzûr, E. F. C. M. B. M. B. A. B. A. E. (1993). Lisânü’l-Arab. 3. (C. 15). Dâru’s-Sâdır.
• İbni Muʿtezz, A. B. M. B. C. (1990). el-Bedîʿ. Dâru’l-Cîl.
• İbrahim M., Ahmed H. Z., H. A. & Muhammed, A. N. (2004). el-Muʿcemü’l-vasît. Mektebetü’ş-Şurûku’d-Devliyye.
• İmruülkays, E. V. H. B. H. (2004). Divân-ı İmruülkays (2. bs). Dâru’l-Ma‘rife.
• Kayrevânî, İ. R. (1981). el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbihî. (C. 2). Dâru’l-Kutubu’l-Ilmiyye.
• Kazvînî, C. M. B. A. (2003). el-İdâh fî ʿulûmi’l-belâga. Ed. M. A. Hafâcî. Dâru’l-Cîl.
• Kazvînî, C. M. B. A. (2019). Telhîsu’l-miftâh. İsmailağa Yayınevi.
• Kınar, K. (2005). Belagatta İltifât. Bilimname: Düşünce Platformu, 3 (8), 75-106.
• Kırcı, R. (ty.). el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ İsimli Eserinde İltifât Sanatı. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (1), 237-253. https://doi.org/10.17859/pauifd.1091005.
• Kudâme B. C. (1885). Nakdu’ş-şiʿr. Matbaʿatu’l-Cevâʿib.
• Kuteybe, E. M. A. B. M. (1990). Edebü’l-kâtib. Dâru’l-Maʿrife.
• Kuteybe, E. M. A. B. M. (2002). Uyûnü’l-ahbâr. Müessesetü’l-Aʿlâmî.
• Lebîd B. R. Â. (2004). Dîvânu Lebîd. Dâr Sâdir.
• Muhammed, Mahcûb El-hasen (2013). Kurân’ı Kerim’de İltifât Sanatı: Faydaları ve Amaçları. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (7), 169-180.
• Özdemir, A. (2016). Kadim Bir Söz Sanatı: İltifât ve Kur’an’da İltifât Örnekleri. İslâmi İlimler Dergisi, 1 (2), 151-160.
• Sekkâkî, E. Y. Y. B. E. B. B. M. B. A. H. H. (1987). Miftâhu’l-ʿulûm. Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye.
• Şeybânî, E. A. İ. B. M. E. A. (2001). Şerhu’l-muʿallakâti’t-tisʿa. Müessesetü’l-Aʿlâmî.
• Tarafe, B. A. (2002). Dîvânu Tarafe. Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Teftâzânî, S. M. B. F. Ö. B. B. A. (1989). el-Mutavval şerhu telhîsi miftâhi’l-ʿulûm. Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye.
• Tîbî, Ş. (2005). et-Tibyân fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-bedîʿ ve’l-beyân. Âlemi’l-Kutub.
• Yeşkurî, H.B.H. (1994). Dîvânü Hâris b. Hillize. y.y.
• Yüksel, A. (2010). Arap Dilinde İltifât Sanatının Tarihi Seyri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (28), 63-85.
• Zemahşerî, E. K. C. M. B. Ö. B. M. (1988). el-Keşşâf ʿan hakâʾiki gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Mektebetü’l-Ubeykân.
• Zevzenî, E. A. Ḥ. B. A. (2002). Şerhu muʿallakâti’s-sebʿa. Dârü’l-Erkâm.