Bir Sözlüğün Arap Gramerine Katkısı: Kitâbu'l-'Ayn Örneği

Yıl 2023, Sayı: 14, 242 - 262, 15.08.2023

Mehmet Yılmaz

https://doi.org/10.21733/ibad.1238849

Öz

Araştırmanın amacı, bir sözlük olarak kendi alanında mihenk taş sayılan ve Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî’ye (ö. 175/791) nispet edilen Kitâbu'l-'ayn’ın sözlükçülük dışındaki bir alan olarak Arap gramerine yaptığı katkıyı ortaya koymaktır. Öncelikli olarak adı geçen eser taranmak suretiyle içerdiği gramer meseleleri üzerinden, yine kendi alanında bir mihenk taşı olarak görülen Ebû Bişr Amr b. Osmân Sîbeveyhi (ö. 180/796) ve eseri el-Kitâb’ı başta olmak üzere diğer müelliflerin eserlerinde bu tespitlere yaptıkları iktibaslar değerlendirilerek Kitâbu’l-’ayn'ın katkısı ortaya konulmuştur. Nitel yöntemle gerçekleştirilen araştırmada, hicri ilk üç asırda yaşamış Basra ve Kûfe dil mektebi dilcilerinin bu iki esere yaptıkları atfılar üzerinden Arap gramerinin gelişmesinde aldıkları rol örneklerle gösterilmeye çalışılmıştır. Belirtilen zaman diliminde, oluşumları tam olarak gerçekleşmediği için diğer dil mektebi mensuplarına değinilmemiştir. Böylece Kitâbu’l-’ayn örneklemesinden yola çıkarak; genellikle yazıldığı dönemde de sözlük veya mu’cem diye adlandırılan bu tür eserlerin Arap sözcük hazinesi veya lügatini incelemelerinin yanında “gramer konularını da içeriyor mu?” sorusunun olumlu cevabı teyit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, sarf, nahiv, Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-’ayn

Contribution of a Dictionary to Arabic Grammar: The Example of Kitāb al-'Ayn

Öz

Aim of this research is to reveal the contribution of Kitab al-'Ayn, considered a cornerstone in its field as a dictionary and attributed to al-Khalīl ibn Aḥmad al-Farāhīdī (d. 175/791), to the Arabic grammar as a field other than lexicography. In the study, the grammatical issues will be determined by scanning the mentioned work and was tried to find the contribution of Kitāb al-'ayn by evaluating the quotations made by the authors of the next period, especially Abu Bishr Amr ibn Uthman Sibawayh (d. 180/796) and his work al-Kitāb, which is seen as a touchstone in its field. In this quantitative research, citations made by the linguists of the Basra and Kufe language school, lived in the first three centuries of Hijri, were evaluated. In this way, the role of it in the development of Arabic grammar has been tried to be shown with examples. Members of other language schools will not be mentioned, as their formation has not been fully realized in that period. Thus, over the Kitāb al-'ayn sampling; In addition to examining the Arabic vocabulary or lexicon of such works, which were generally called dictionaries or mu'cem at that time, "does it also include grammar topics?" the positive answer to this question was confirmed.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, sarf, nahiv, Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-’ayn

Kaynakça

• Afgânî, S. b. M. (t.y.). Min târîḫi’n-naḥvi’l-‘Arabî. Mektebetu’l-Felâh.
• Ahfeş el-Evsat, E. H. (1974). Kitâbü’l-ḳavâfî. Dâru’l-Emâne.
• Âli Hüseyin, S. b. A. (2010). Aḳvâlü’r-ruvât ve’l-‘ulemâ’ fî mu‘cemi’l-‘Ayn ve işkâliyyetü’n-nisbe. Mecelletü’l- ‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, 16, 54-120.
• Aşş, Y. (1941). Evveliyyetü tedvîni’l-me‘âcim ve târîḫu kitâbi’l-‘Ayni’l-merviyy ‘ani’l-Ḥalîl b. Aḥmed (3). Mecelletü’l-mecmai-Arabî, 16(11), 512-521.
• Bennâ, Ş. A. (2006). İtḥâfu fuḍalâi’l-beşer fi’l-ḳırââti’l-erbe‘ati’l-‘aşar (3. bs). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Bulut, A. (2013). Yûnus b. Habîb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 606-607). TDV Yayınları.
• Cibâlî, H. (2004). Ârâu’l-Ḥalîl en-naḥviyye fî ḍav’i kitâbi’l-‘Ayn. Mecelletu câmi‘ati’n-necâh li’l-ebhâs (el-‘ulûmu’l-insâniyye), 18(1), 29-50.
• Ebû Hayyân, M. (1420). el-Baḥru’l-muḥîṭ fi’t-tefsîr (C. 1-10). Dârü’l-Fikr.
• Ebû Hayyân, M. (1998). İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab (C. 1-5). Mektebetu’l-Hâncî.
• Ebu’t-Tayyib el-Lugavî, A. (2009). Merâtibü’n-naḥviyyîn. el-Mektebetu’l-Asriyye.
• Enbârî, M. (1985). Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ (3. bs). Mektebetu’l-Menâr.
• Enbârî, M. (2003). el-İnṣâf fî mesâil’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîn: el-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn (C. 1-2). el-Mektebetu’l-Asriyye.
• Ensârî, Z. (1981). en-Nevâdir fi’l-luġa. Dâru’ş-Şurûk.
• Esterâbâdî, M. (1975). Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib (C. 1-4). Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Ezherî, M. (2001). Tehẕîbu’l-luġa (C. 1-15). Dâr’u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Fâkihî, A. (1988). Şerḥu kitâbi’n-naḥv fi’l-ḥudûd. Dâru’t-Tedâmun li’t-Tıbâa’.
• Fârisî, H. (1987). el-Mesâʾilü’l-halebiyyât (C. 1-6). Melik Suud Üniversitesi.
• Fârisî, H. (1990). et-Ta‘lîḳa ‘alâ kitâbi Sîbeveyhi (C. 1-6). Melik Suud Üniversitesi.
• Ferâhidî, H. (1988). Kitâbu’l-‘Ayn (C. 1-8). Müessesetu Dâri’l-Hicre.
• Ferâhidî, H. (1995). el-Cumel fi’n-naḥv (5. bs). Müessesetu’r-Risâle.
• Ferrâ, Y. (1983). Me‘ânî’l-Ḳurân (C. 1-3). Dâru’l-Mısrıyye li’te’lîf ve’t-tercüme.
• Geylanî, M. (2020). Arap dil ekolleri ve önde gelen temsilcileri. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 6(1), 204-235.
• Hamevî, Y. (1993). Muʿcemu’l-udebâʾ (İrşâdı’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb) (C. 1-7). Dâru’l-Karb’i-İslâmî.
• Hudeysî, H. (2001). el-Medârisü’n-naḥviyye. Dâru’l-emel.
• İbn Cinnî, O. (1954). el-Munṣıf. Dâru’s-Sekâfeti’-Âlemiyye.
• İbn Cinnî, O. (1999). el-Ḫaṣâiṣ (4. bs, C. 1-3). el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb.
• İbn Cinnî, O. (2000). Sirru ṣınâʿati’l-iʿrâb (1. bs, C. 1-2). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Sîde, A. (2000). el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-‘aẓam fi’l-luġa (C. 1-11). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbnu’l-Mu‘tez, A. (1976). Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (3. bs). Dâru’l-Maârif.
• İbnu’s-Serrâc, M. (2005). el-Uṣûl fi’n-naḥiv (C. 1-3). Müessesetu’r-Risâle.
• İbnu’n-Nedîm, M. (1997). el-Fihrist (2. bs). Dâru’l-Ma’rife.
• İsmâîl, A. M. (1405). el-İmâm el-Kisâî ve ârâuhû fi’n-naḥv. Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi Arap Dili Fakültesi, 1(2), 425-452.
• Kâlî, İ. (1975). el-Bâri‘ fî ġarîbi’l-luġati’l-‘Arabiyye. Mektebetu’n-Nahda.
• Kıftî, A. (1982). İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuḥât (1. bs, C. 1-4). Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Kılıç, H. (2002). Kûfiyyûn. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 26, ss. 345-346). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (2010). eş-Şâfiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 247-248). TDV Yayınları.
• Koçak, İ. (1988). Ahfeş el-Ekber. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, s. 525). TDV Yayınları.
• Mûsâ, K. A. (2022, Mart 12). أداة (لن) في النحو العربي. أداة (لن) في النحو العربي. https://www.alukah.net/literature_language/0/66950
• Maarrî, A. (1992). Târîḥu’l-‘ulemâi’n-naḥviyyîn mine’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn ve ġayrihim (2. bs). Hicr li’t-Tıbâa’ ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’ ve’l-İ’lân.
• Mahzûmî, M. (1972). el-Ferâḥidî: ’Abḳarî mine’l-Baṣra (2. bs). Dâru’ş-şüûni’s-segâfiyyeti’l-âmme.
• Mısrî, M. M. (1428). Şerḥu’t-tehsîl: Temhîdü’l-ḳavâ‘id bişerḥi teshîl’l-fevâid (C. 1-11). Dâru’s-Selâm li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’ ve’t-Terceme.
• Muberred, M. (1996). el-Muḳteḍab (C. 1-4). Âlemü’l-Kutub.
• Nassâr, H. (1968). Yûnus b. Habîb (1. bs). Dâru’l-kâtib el-Arabî li’t-tibâ’a ve’n-neşr.
• Nassâr, H. (1988). el-Mu‘cemu’l-‘Arabî neş‘etuhû ve teṭavvuruhû (4. bs, C. 1-2). Dâru Mısır li’t-Tıbâa.
• Nehhâs, A. (2004). ‘Umdetü’l-kitâb (1. bs, C. 1-1). Dâru İbn Hazm.
• Ömer, A. M. A. (2003). el-Baḥs̱ü’l-luġavî ‘inde’l-‘Arab (8. bs). Âlemu’l-Kutub.
• Özbalıkçı, M. R. (2009). Sîbeveyhi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 37, ss. 130-134). TDV Yayınları.
• Râzî, M. (1979). Mu‘cemu meḳâyîsi’l-luġa (C. 1-6). Dâru’l-Fikr.
• Ryding, K. C. (Ed.). (1998). Early medieval Arabic: Studies on al-Khalīl ibn Ahmad. Georgetown University Press.
• Safedî, H. (2000). el-Vâfî bi’l-vefeyât (C. 1-29). Dâru İhyâi’t-Turâs.
• Sîbeveyhi, A. (1988). El-Kitâb (3. bs, C. 1-4). Mektebetu’l-Hâncî.
• Sîrâfî, E. S. el-H. b. A. b. M. (1966). Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn. Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
• Sîrâfî, H. (2008). Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi (C. 1-5). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Suyûtî, C. (t.y.). Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ (C. 1-3). el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye.
• Suyûtî, C. (1964). Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. (C. 1-2). el-Mektebetu’l-Asriyye.
• Suyûtî, C. (1998). el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-luġati ve envâ‘ihâ (C. 1-2). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Şevkî Dayf, A. A. (1968). el-Medârisu’n-naḥviyye (7. bs). Dâru’l-Maârif.
• Şiblî, A. İ. (1989). Ebû Alî el-Fârisî: Hayâtühû ve mekânetühû beyne’l-eimmeti’t-tefsîri’l-‘Arabiyye ve âsâruhû fi’l-ḳırâa’ ve’n-naḥiv (C. 1-1). Dâru’l-Matbûâti’l-Hadîse.
• Şirin, M. M. (2015). Nahi̇v ilmi̇ ve ekolleri̇. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), Art. 1.
• Taberî, M. (2001). Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân (C. 1-31). Dâru Hicr.
• Tantâvî, M. (2005). Neş’etu’n-naḥv ve târîḫu eşhuri’n-nuḥât. Mektebetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî.
• Tüccar, Z. (1995). Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 12, ss. 406-408). TDV Yayınları.
• Zemahşerî, M. (1407). el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl (3. bs, C. 1-4). Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
• Zuvey, A. M. S. (2013). Sesbilimin Kurucusu el-Halil b. Ahmed (N. Hanay, Çev.). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(4), 195-227.