Following the Dedes in the Context of Intertextual Relations: Form Analysis of Mevlevi Âyins, whose First Movements were Composed in Ağır Düyek from the 17th to the 19th Centuries

Yıl 2024, Sayı: 17, 306 - 328, 28.12.2024

Şirin Karadeniz

https://doi.org/10.21733/ibad.1589691

Öz

This study examines Mevlevi rituals (zikir) accompanied by music and lyrics, performed together during the sema ceremony, which holds a significant place within the forms of Turkish music. Each section (selam) of the Mevlevi ceremonies is composed in different rhythmic patterns (usul), and the main focus of this research is the formal analysis of the First Selam of Mevlevi rituals composed in the Ağır Düyek usul. In this context, the compositions of notable figures bearing the title “Dede,” such as Nâyi Osman Dede, Ali Nutki Dede, İsmail Dede Efendi, Zekâi Dede, Mehmed Celâleddin Dede, and Hüseyin Fahreddin Dede, are examined in detail. The study adopts a chronological approach to trace the historical development of compositions in the Ağır Düyek usul and to shed light on the intertextual elements and transformations within Mevlevi rituals over time. Additionally, the musical structure of Mevlevi ceremonies is considered a key element in understanding the aesthetic and spiritual dimensions of this tradition. The analysis particularly focuses on melodic structure, rhythmic features, and the relationship between melody and usul. This approach offers a rich perspective for both musicological studies and cultural history.

Anahtar Kelimeler

Mevlevi ayin, Form Analysis, Form, Intertextuality, Comparison

Metinlerarası İlişkiler Bağlamında Dedelerin İzinde : 17. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Dek Birinci Selamları Ağır Düyek Usulünde Bestelenen Mevlevi Ayinlerinin Biçim Analizi

Öz

Bu çalışma, Mevlevi zikirleri sırasında semaya eşlik etmek üzere saz ve sözün bir arada icra edildiği, Türk müziği formları içinde önemli bir yere sahip olan Mevlevi âyinlerini incelemektedir. Mevlevi âyinlerinde her selam, farklı bir usulle bestelenmiş olup, bu çalışmanın temel odağı, Ağır Düyek usulünde bestelenen âyinlerin Birinci Selamlarının biçimsel analizidir. Bu bağlamda, Birinci Selamı Ağır Düyek usulünde besteleyen ve “Dede” unvanıyla tanınan Nâyi Osman Dede, Ali Nutki Dede, İsmail Dede Efendi, Zekâi Dede, Mehmed Celâleddin Dede ve Hüseyin Fahreddin Dede gibi önemli şahsiyetlerin eserleri detaylı biçimde incelenmiştir. Çalışma, kronolojik bir yöntemle ele alınmış olup, Ağır Düyek usulünde bestelenen âyinlerin tarihsel süreç içerisindeki gelişimini ve bu eserlerdeki metinlerarası unsurların zamanla geçirdiği dönüşümleri aydınlatmayı amaçlamaktadır. Bununla birlikte, Mevlevi âyinlerinin müzikal yapısı, bu geleneğin estetik ve manevi boyutlarını anlamak için kilit bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Eserlerin analizinde, özellikle melodik yapı, ritmik özellikler ve usul ilişkileri biçimsel açıdan derinlemesine incelenmiştir. Bu yaklaşım, hem müzikoloji hem de kültürel tarih açısından zengin bir perspektif sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mevlevi Ayini, Biçim Analizi, Form, Metinlerarasılık, Mukayese

Kaynakça

• Akdoğan, B. (2009). İsmail-i ankaravi ve musiki risalesi mevlevilik ve musiki. Rağbet.
• Akpınar, H. (2007) Mevlevi musikisi ve şanlıurfa örneği. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, 233-238. https://dergipark.org.tr/tr/pub/harranilahiyatdergisi/issue/26240/276381
• Aktulum, K. (2000). Metinlerarası ilişkiler. Öteki Yayınevi.
• Altınel, N. Y. (1997). Zekai Dede Efendi’ye ait mevlevî âyîn-i şerîf’lerin makam, usul ve güfte yönünden incelenmesi. Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Anıtsoy, B. (2006). Mevlevi âyinlerindeki ilk peşrevlerin melodik olarak incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Başar, B. (1999). XIX. yüzyıla kadar bestelenmiş mevlevi âyinlerin müzikal analizi. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Erguner, S. (1993). 19. asır neyzenleri, Kubbealtı Akademi Mecmuası, 1, 45.
• Erguner, S. (2007). Osman Dede, Nâyî. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 33, s. 461). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• İlhan, A. B. (2006). XIX. yüzyıla kadar olan mevlevi ayinlerinde usul-vezin ilişkisi. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• İlhan, A.B. (2009) XIX. yüzyıla kadar olan mevlevi ayinlerinde usul-vezin ilişkisi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36, 255-276. https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruifd/issue/17574/184038
• Karadeniz, Ş. (2013). Mevlevi âyinlerinin kompozisyon açısından incelenmesi. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul
• Karataş, Ö. S. (2007). XIX. yüzyılda bestelenmiş mevlevi ayinlerinin melodik analizi. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Özcan, N. (1989). Ali Nutkî Dede. TDV İslâm Ansiklopedisi (c.2, s.423). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Özcan, N. (1998). Hüseyin Fahreddin Dede. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 18, s.547). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Özcan, N. (2001). İsmâil Dede Efendi, Hamâmîzâde. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 23, s.94). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Özyasan, N. (2001). Nâyî Osman Dede’nin hayatı ve âyîn-i şeriflerinin usul, güfte ve müzikal açıdan incelenmesi. Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Popescu-Judetz, E. (1998). Türk musikisi kültürünün anlamları. Pan Yayınevi.
• Tanrıkorur, C. (1991). Ayin. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 4, s. 251). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Tümer, G. (1991). Ayin. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 4, s. 248). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Türk musikisi klasiklerinden mevlevi âyinleri (1934-1937). İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı.
• Yağız, N. (1995). Dinî musikîde değişik bestekârlara ait 8 âyîn-i şerifin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Yöndemli, F. (2004). Mevlevilikte sema eğitimi. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Yöndemli, F. (2007). Mevlevilikte sema ve musiki. Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• Yüksel, T. (2001). Âyin-i şeriflerde son yürük semailerin ezgisel ve biçimsel açıdan incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.