İlkokul Öğretmenlerinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışları ile Üretkenlik Karşıtı İş Davranışları Arasındaki İlişki

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 84, 1 - 27, 30.11.2019

Burcu Akkaya

https://doi.org/10.14689/ejer.2019.84.1

Öz

Problem Durumu: Örgütsel vatandaşlık davranışları ve üretkenlik karşıtı iş davranışları örgütlerde rol fazlası davranışların iki farklı yönünü oluşturmaktadır. Üretkenlik karşıtı iş davranışı (ÜKİD) işgörenlerin örgüt içinde yaşadıkları olumsuz durumlar nedeniyle örgüte ve üyelerine zarar verme amacıyla yaptıkları davranışlar olarak tanımlanmaktadır (Spector & Fox, 2010). Örgütün ve işgörenlerin sağlığını tehlikeye atan, iş performansını düşüren, saldırganlık/hırsızlık/iş yapmama gibi örgütsel normları ihlal edici nitelikteki (Gualandri, 2012) ve zarar verme niyeti içeren (Dalal, 2005) gönüllü davranışlar ÜKİD olarak isimlendirilmektedir. Spector ve diğerleri (2006) ÜKİD kapsamına giren davranışların bireye yönelik ve örgüte yönelik üretkenlik karşıtı iş davranışları olmak üzere iki ana boyut altında (i) başkalarına zarar verme, (ii) üretime zarar verme, (iii) kundaklama, (iv) çalma ve (v) geri çekilme olmak üzere beş alt boyutta incelenebileceğini belirtmişlerdir. Eğitim örgütleri olan okullarda da öğretmenler ve yöneticiler arasında ÜKİD sergilenebilmektedir. Doğruöz ve Özdemir’in (2018) de belirttiği gibi, alanyazında öğretmen ve yöneticilerin okulun sahip olduğu maddi varlıklara zarar verme, taciz, hırsızlık, psikolojik yıldırma, işe devamsızlık gibi üretkenlik karşıtı iş davranışları sergilediklerine ve bu davranışların okullarda giderek yaygınlaştığına dair bulgulara rastlamak mümkündür. Örgütsel vatandaşlık davranışları ise “rol davranışlarından öte” davranışlardan oluşmakta ve “resmi ödül sistemi tarafından doğrudan veya açıkça tanımlanmayan ve örgütün etkin işleyişini teşvik eden isteğe bağlı bireysel davranışlar” olarak tanımlanaktadır (Organ, 1988). Örgütsel vatandaşlık davranışları, işgörenin örgütün etkin işleyişini doğrudan destekleyici nitelik taşıyan isteğe bağlı davranışlarından oluşmaktadır (Podsakoff & MacKenzie, 1994). Organ (1988) örgütsel vatandaşlık davranışını diğergamlık, nezaket, vicdanlılık, sivil erdem ve centilmenlik olarak beş boyutta incelemiştir. Bu araştırmada Organ’ın (1988) boyutlandırması temel alınmıştır. Okullarda örgütsel vatandaşlık davranışlarının okulun işleyişine nitelikli katkılar sunarken, üretkenlik karşıtı iş davranışlarının ciddi boyutta zararlar verebileceği düşünülmektedir. Buradan hareketle örgütsel vatandaşlık davranışlarının üretkenlik karşıtı iş davranışları üzerinde etkisinin olup olmadığı araştırılmaya değer bir konu olarak görülmüştür.
Araştırmanın Amacı: Bu araştırmanın amacı, kamu ilkokullarında görev yapan yönetici ve öğretmenlerin algılarına göre, öğretmenlerin sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışları ile üretkenlik karşıtı iş davranışları arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Bu genel amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır:
1) Okul yöneticilerinin ve sınıf öğretmenlerinin, öğretmenlerin sergilediği üretkenlik karşıtı iş davranışlarına ilişkin algıları; (i) başkalarına zarar verme, (ii) yönetsel işleyişe zarar verme, (iii) kundaklama, (iv) çalma, (v) geri çekilme, (vi) okulun imajına zarar verme ve (vii) eğitim-öğretime zarar verme boyutlarında ne düzeydedir?
2) Okul yöneticilerinin ve sınıf öğretmenlerinin, öğretmenlerin sergilediği örgütsel vatandaşlık davranışlarına ilişkin algıları; (i) diğergamlık, (ii) vicdanlılık, (iii) centilmenlik, (iv) nezaket ve (v) sivil erdem boyutlarında ne düzeydedir?
3) Okul yöneticilerinin ve sınıf öğretmenlerinin algılarına göre örgütsel vatandaşlık davranışının alt boyutları üretkenlik karşıtı iş davranışlarının anlamlı bir yordayıcısı mıdır?
Araştırmanın Yöntemi: Araştırma, ilişkisel tarama modelindedir. Araştırmanın örneklemi 2018-2019 eğitim-öğretim yılında Ankara’nın dokuz ilçesindeki kamu ilkokullarında görev yapan okul yöneticileri ve öğretmenlerden tabakalı örnekleme yöntemiyle alınmış ve buna bağlı olarak araştırmaya 360 okul yöneticisi ve 430 öğretmen katılmıştır. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen Üretkenlik Karşıtı İş Davranışı Ölçeği ve Basım ve Şeşen (2006) tarafından geliştirilen Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Ölçeği ile toplanmıştır. ÜKİD Ölçeği’nin geliştirilmesi için ön uygulama yapılmıştır. Ön uygulama verileri Ankara ilinde resmi ilkokul ve ortaokullarda görev yapan 331’i öğretmen ve 82’si yönetici olmak üzere toplam 413 katılımcıdan toplanmıştır. Ölçeğin yapı geçerliğinin kontrolü için Açımlayıcı Faktör Analizi (AFA) yapılmıştır. Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Ölçeğinin yapısını eğitim kurumlarında çalışan öğretmen ve yöneticilerde de koruyup korumadığını test etmek amacıyla birinci düzey doğrulayıcı faktör analizi yapılmış ve uyum indekslerinin yeterli düzeyde olduğu görülmüştür. Verilerin analizinde aritmetik ortalama, standart sapma ve çoklu doğrusal regresyon analizi kullanılmıştır.
Araştırmanın Bulguları: Katılımcı algılarına göre okullarda öğretmenler, üretkenlik karşıtı iş davranışlarını neredeyse hiç sergilememektedir. Nadiren yaşanan durumlarda ise en çok geri çekilme ve başkalarına zarar verme, en az ise çalma boyutundaki davranışlar sergilenmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışlarının okullarda sıklıkla sergilendiği, bunların içinde en sık sergilenen davranışların ise nezaket alt boyutundakiler olduğu belirlenmiştir. Örgütsel vatandaşlığın nezaket alt boyutu ÜKİD’in tüm alt boyutlarının anlamlı bir yordayıcısıdır. Bunun yanında ÖVD’nin vicdanlılık boyutu, ÜKİD’in kundaklama, geri çekilme, okulun imajına zarar verme ve eğitim öğretime zarar verme boyutlarının; sivil erdem boyutu ise yönetsel işleyişe zarar verme ve geri çekilme boyutlarının anlamlı birer yordayıcısıdır. ÜKİD’in en önemli yordayıcısı ÖVD’nın nezaket alt boyutu olmuştur.
Araştırmanın Sonuçları ve Önerileri: Araştırma bulgularına dayalı olarak okullarda üretkenlik karşıtı iş davranışlarının çok yaygın olmadığı sonucuna varılmıştır. Bu davranışlar seyrek olarak yaşanmakla birlikte, görece en sık, geri çekilme ve başkalarına zarar verme davranışları ile karşılaşılmaktadır. ÜKİD sergileyen öğretmenler ağırlıklı olarak kişilerle yüz yüze etkileşimi gerektirmeyen okulda mesai dışında zaman geçirmeme, dedikodu, yok sayma gibi pasif davranışlar sergilemektedir. Okullarda çalma, baskı uygulama, alay etme gibi somut ve birebir etkileşimi gerektiren davranışlarla pek karşılaşılmamaktadır. Okullarda örgütsel vatandaşlık davranışları oldukça yaygın olarak yaşanmaktadır. Bu davranışlar arasında başkalarının haklarına saygı duyma, sorun çıkarmama gibi nezaket davranışları en yaygın davranışlardır. Yine yaygın olarak yaşanmakla birlikte okul için ekstra zaman harcama, başkalarının işlerine yardım etme gibi vicdanlılık davranışları görece seyrek yaşanmaktadır. Okullarda nezaket, vicdanlılık ve sivil erdem boyutunda yer alan örgütsel vatandaşlık davranışlarının ÜKİD davranışlarını önleyici veya azaltıcı etki yaptığı söylenebilir. Bu nedenle öğretmenlerin okuldaki ilişkilerinde nezaket kurallarına uymaları, yeri geldiğinde meslektaşlarına yardım etmeleri, okulun sorunlarının çözümünde aktif rol almaları teşvik edilmeli, bu konuda başarılı öğretmenler ödüllendirilerek konuya dikkat çekilmelidir. Okullarda ÜKİD’in örgütsel bağlılık, örgüt kültürü, örgüt iklimi, kişilik tipleri, yöneticilerin benimsediği liderlik tipleri gibi başka değişkenlerle ilişkileri de araştırma konusu edilmeli ve okullarda ÜKİD’in önlenmesine yönelik kuramsal temeller sağlamlaştırılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Üretkenlik karşıtı iş davranışı, örgütsel vatandaşlık, rol fazlası davranışlar

The Relationship between Primary School Teachers' Organizational Citizenship Behaviors and Counter-productive Work Behaviors

Öz

Purpose: The present study aims to investigate the level of teachers' organizational citizenship behaviors and counter-productive work behaviors (CWBs) based on public primary school administrators’ and teachers' perceptions and the relationship between these two variables.
Research Methods: This study was conducted in a correlational survey model. The sample of this study was formed in the 2018-2019 academic year, consisted of public primary school administrators and teachers who worked in nine different districts of Ankara. This study employed the stratified sampling method. The data were collected using the Counter-productive Work Behavior Scale and Organizational Citizenship Behavior Scale. In the data analysis, arithmetic means, standard deviation and multilinear regression analysis were used.
Findings: The findings showed that teachers rarely exhibited counter-productive work behaviors. The most frequently exhibited behaviors were identified as ‘withdrawal’ and ‘abuse toward others’, and the least frequently exhibited behavior was identified as ‘theft’. The most important predictor of the sub-dimensions of CWBs was the courtesy sub-dimension of Organizational Citizenship Behaviors (OCBs).
Implications for Research and Practice: The results revealed that teachers who exhibit CWBs also show passive behaviors more frequently and avoid active aggressive behaviors that require one-to-one interaction. The behaviors included that the courtesy dimension had a preventing or reducing effect on CWBs. Thus, teachers should be encouraged to follow the rules of courtesy, and the teachers who deliver successful performance should be rewarded to highlight the issue.

Anahtar Kelimeler

Counter-productive work behaviors, organizational citizenship, extra-role behavior

Kaynakça

• Allison, B. J., Voss, R. S., & Dryer, S. (2001). Student classroom and career success: The role of organizational citizenship behavior. Journal of Education for Business, 76(5), 282-288.
• Aquino, K., Douglas, S., & Martinko, M. J. (2004). Overt anger in response to victimization: Attributional style and organizational norms as moderators. Journal of Occupational Health Psychology, 9(2), 152-164.
• Aytac, T., Elma, C., & Cinkir, S. (2019). Effect of gender on teachers' organizational citizenship behavior: A meta-analysis. Educational Policy Analysis and Strategic Research, 14(3).
• Balci, A. (2004). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler. Ankara: PegemA Yayıncılık.
• Barksdale, K., & Werner, J. M. (2001). Managerial ratings of in-role behaviors, organizational citizenship behaviors, and overall performance: Testing different models of their relationship. Journal of Business Research, 51(2), 145-155.
• Baron, R. A., & Neuman, J. H. (1996). Workplace violence and workplace aggression: Evidence on their relative frequency and potential causes. Aggressive Behavior: Official Journal of the International Society for Research on Aggression, 22(3), 161-173.
• Bas, G., & Senturk, C. (2011). İlköğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet, örgütsel vatandaşlık ve örgütsel güven algıları. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 17(1), 29-62.
• Basim, H. N., & Sesen, H. (2006). Örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği uyarlama ve karşılaştırma çalışması. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 61(4), 83-101.
• Bateman, T. S., & Organ, D. W. (1983). Job satisfaction and the good soldier: The relationship between affect and employee “citizenship”. Academy of management journal, 26(4), 587-595.
• Berry, C. M., Carpenter, N. C., & Barratt, C. L. (2012). Do other-reports of counterproductive work behavior provide an incremental contribution over self-reports? A meta-analytic comparison. Journal of Applied Psychology, 97(3), 613-636.
• Bogler, R., & Somech, A. (2005). Organizational citizenship behavior in school: How does it relate to participation in decision making? Journal of Educational Administration, 43(5), 420-438.
• Bulbul, G. (2013). Havayolu taşımacılığında üretkenlik karşıtı davranışlar ve kabin görevlilerinin algısı üzerine bir araştırma. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Buss, A. H. (1961). The psychology of aggression. NewYork: Wiley.
• Cetin, M., Yesilbag, Y., & Akdag, B. (2003). Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışı. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 17, 39-54.
• Cilla, M. J. (2011). Exploring the relationship between organizational citizenship behavior and organizational climates for creativity. (Master's thesis). San José State University The Faculty of the Department of Psychology, San Jose.
• Cokluk, O., Sekercioglu, G., & Buyukozturk, S. (2010). Sosyal bilimler için çok değişkenli istatistik: SPSS ve LISREL uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Dalal, R. S. (2005). A meta-analysis of the relationship between organizational citizenship behavior and counterproductive work behavior. Journal of Applied Psychology, 90(6), 1241-1255.
• Deluga, R. J. (1994). Supervisor trust building, leader‐member exchange and organizational citizenship behaviour. Journal of occupational and Organizational Psychology, 67(4), 315-326.
• DiPaola, M. F., & Hoy, W. K. (2005). Organizational citizenship of faculty and achievement of high school students. The high school journal, 88(3), 35-44.
• Dogruoz, E., & Ozdemir, M. (2018). Eğitim örgütlerinde üretim karşıtı iş davranışları ve örgütsel bağlılık İlişkisi. İlköğretim Online, 17(1), 396-413.
• Duffy, M. K., Ganster, D. C., & Pagon, M. (2002). Social undermining in the workplace. Academy of management journal, 45(2), 331-351.
• Duffy, M. K., Ganster, D. C., Shaw, J. D., Johnson, J. L., & Pagon, M. (2006). The social context of undermining behavior at work. Organizational behavior and human decision processes, 101(1), 105-126.
• Dunlop, P. D., & Lee, K. (2004). Workplace deviance, organizational citizenship behavior, and business unit performance: The bad apples do spoil the whole barrel. Journal of Organizational Behavior, 25, 67-80.
• Farh, J.-L., Earley, P. C., & Lin, S.-C. (1997). Impetus for action: A cultural analysis of justice and organizational citizenship behavior in Chinese society. Administrative science quarterly, 42(3), 421-444.
• Fox, S., & Stallworth, L. E. (2004). Racial/ethnic bullying: Exploring links between bullying and racism in the US workplace. Journal of vocational behavior, 66(3), 438-456.
• Giacalone, R. A., & Rosenfeld, P. (1987). Reasons for employee sabotage in the workplace. Journal of Business and Psychology, 1(4), 367-378.
• Greenberg, L., & Barling, J. (1999). Predicting employee aggression against coworkers, subordinates and supervisors: The roles of person behaviors and perceived workplace factors. Journal of Organizational Behavior, 20, 897-913.
• Gruys, M. L. (1999). The dimensionality of deviant employee behavior in the workplace. (Unpublished doctoral dissertation). Minnesota University Industrial Relations Center, Minneapolis.
• Gualandri, M. (2012). Counterproductive work behaviors and moral disengagement. (Unpublished doctoral dissertation). Sapienza University of Rome, Roma.
• Hafidz, S. W. M., Hoesni, S. M., & Fatimah, O. (2012). The relationship between organizational citizenship behavior and counterproductive work behavior. Asian Social Science, 8(9), 32-37.
• Isbaşi, J. O. (2001). Çalisanlarin yöneticilerine duyduklari güvenin ve örgütsel adalete iliskin algilamalarinin vatandaslik davranisinin olusumundaki rolü. Yönetim Araştırmaları Dergisi, 1(1), 51-73.
• Karaman, K., Yucel, C., & Donder, H. (2008). Öğretmen görüşlerine göre, okullardaki bürokrasi ile örgütsel vatandaşlık arasındaki ilişki. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 53, 49-74.
• Kidwell Jr, R. E., & Kochanowski, S. M. (2005). The morality of employee theft: Teaching about ethics and deviant behavior in the workplace. Journal of management education, 29(1), 135-152.
• Loga, A. (2003). Çalışanların demografik özelliklerinin örgütsel özdeşim, örgütsel bağlılık ve örgütsel vatandaşlık davranışına etkileri: Askeri birimlerde bir araştırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Low, K. D., Radhakrishnan, P., Schneider, K. T., & Rounds, J. (2007). The experiences of bystanders of workplace ethnic harassment. Journal of Applied Social Psychology, 37(10), 2261-2297.
• MacKenzie, S. B., Podsakoff, P. M., & Fetter, R. (1993). The impact of organizational citizenship behavior on evaluations of salesperson performance. Journal of marketing, 57(1), 70-80.
• Miles, D. E., Borman, W. E., Spector, P. E., & Fox, S. (2002). Building an integrative model of extra role work behaviors: A comparison of counterproductive work behavior with organizational citizenship behavior. International Journal of Selection and Assessment, 10(1‐2), 51-57.
• Mount, M., Ilies, R., & Johnson, E. (2006). Relationship of personality traits and counterproductive work behaviors: The mediating effects of job satisfaction. Personnel Psychology, 59(3), 591-622.
• Nguni, S., Sleegers, P., & Denessen, E. (2006). Transformational and transactional leadership effects on teachers' job satisfaction, organizational commitment, and organizational citizenship behavior in primary schools: The Tanzanian case. School effectiveness and school improvement, 17(2), 145-177.
• Organ, D. W. (1988). Organizational citizenship behavior: The good soldier syndrome. Lexington-MA, England: Lexington Books.
• Ozdevecioglu, M. (2003). Algılanan örgütsel adaletin bireylerarası saldırgan davranışlar üzerindeki etkilerinin belirlenmesine yönelik bir araştırma. Erciyes üniversitesi iktisadi ve idari bilimler fakültesi dergisi, 21, 77-96.
• Podsakoff, P. M., & MacKenzie, S. B. (1994). Organizational citizenship behaviors and sales unit effectiveness. Journal of marketing research, 31(3), 351-363.
• Podsakoff, P. M., & MacKenzie, S. B. (1997). Impact of organizational citizenship behavior on organizational performance: A review and suggestion for future research. Human performance, 10(2), 133-151.
• Podsakoff, P. M., MacKenzie, S. B., Paine, J. B., & Bachrach, D. G. (2000). Organizational citizenship behaviors: A critical review of the theoretical and empirical literature and suggestions for future research. Journal of management, 26(3), 513-563.
• Schnake, M., Cochran, D., & Dumler, M. (1995). Encouraging organizational citizenship: The effects of job satisfaction, perceived equity and leadership. Journal of Managerial Issues, 7(2), 209-221.
• Sezgin, F. (2005). Örgütsel vatandaşlık davranışları: Kavramsal bir çözümleme ve okul açısından bazı çıkarımlar. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(1), 317-339.
• Shore, L. M., & Shore, T. H. (1995). Perceived organizational support and organizational justice. Organizational politics, justice, and support: Managing the social climate of the workplace, 149, 164.
• Skarlicki, D. P., & Folger, R. (1997). Retaliation in the workplace: The roles of distributive, procedural, and interactional justice. Journal of Applied Psychology, 82(3), 434-443.
• Smith, C., Organ, D. W., & Near, J. P. (1983). Organizational citizenship behavior: Its nature and antecedents. Journal of Applied Psychology, 68(4), 653-663.
• Spector, P. E. (2011). The relationship of personality to counterproductive work behavior (CWB): An integration of perspectives. Human Resource Management Review, 21(4), 342-352.
• Spector, P. E., & Fox, S. (2002). An emotion-centered model of voluntary work behavior some parallels between counterproductive work behavior and organizational citizenship behavior. Human Resource Management Review, 12, 1-24.
• Spector, P. E., & Fox, S. (2010). Counterproductive work behavior and organisational citizenship behavior: Are they opposite forms of active behavior? Applied Psychology: An International Review, 59(1), 21-39.
• Spector, P. E., Fox, S., & Domagalski, T. (2006). Emotions, violence and counterproductive work behavior. In E. K. Kelloway, J. Barling, & J. Hurrell (Eds.), Handbook of workplace violence (pp. 29-46). Thousand Oaks, CA: Sage Publication.
• Spector, P. E., Fox, S., Penney, L. M., Bruursema, K., Goh, A., & Kessler, S. (2006). The dimensionality of counterproductivity: Are all counterproductive behaviors created equal? Journal of vocational behavior, 68(3), 446-460.
• Sumer, N. (2000). Yapisal eşitlik modelleri: Temel kavramlar ve örnek uygulamalar. Turk Psikoloji Yazilari, 3(6), 49-74. Turnipseed, D., & Murkison, G. (2000). Good soldiers and their syndrome: Organizational citizenship behavior and the work environment. North American Journal of Psychology, 2(2), 281-302.
• Unal, A. (2012). Deviant teacher behaviors and their influence on school rules and interpersonal relationships at school. Eurasian Journal of Educational Research, 49, 1-20.
• Unal, Z. (2003). Öğretmenlerde iş doyumu ve örgütsel vatandaşlık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• Van Dyne, L., Cummings, L. L., & Parks, J. M. (1995). Extra-role behaviors: In pursuit of construct and definitional clarity (a bridge over muddied waters). Research in Organizational Behavior: An Annual Series of Analytical Essays and Critical Reviews, 17, 215-285.
• Van Dyne, L., & LePine, J. A. (1998). Helping and voice extra-role behaviors: Evidence of construct and predictive validity. Academy of management journal, 41(1), 108-119.
• Verona, E., Reed, A., Curtin, J. J., & Pole, M. (2007). Gender differences in emotional and overt/covert aggressive responses to stress. Aggressive Behavior: Official Journal of the International Society for Research on Aggression, 33(3), 261-271.
• Yaylaci, A. F. (2004). İlköğretim okulları yönetici ve öğretmenlerinin örgütsel yurttaşlık davranışları. (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.