Şarkıdan Romana Türlerarası Çeviri Örneği Olarak Fosforlu Cevriye

Yıl 2025, Sayı: Çeviribilim Özel Sayısı II, 800 - 818, 25.03.2025

İmge Yildirim

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1601911

Öz

Sözü ve müziği Zeki Duygulu’ya ait, Fosforlu Cevriye adıyla da bilinen Karakolda Ayna Var şarkısı 1940’ların meşhur şarkılarındandır (Soydan, 2022). Zeki Duygulu bu şarkıyla, Türkiye’nin kültür dizgesine edebiyattan, sinema ve televizyona genişleyen yelpazede hayat bulan Fosforlu Cevriye karakterini hediye etmiştir. Suat Derviş’in Fosforlu Cevriye romanı, bu şarkının sözleri üzerine kurgulanmıştır. Şarkının ilk dörtlüğündeki her dize sırasıyla romanın dört bölümünün başlığına tekabül eder. Bu çalışmada, Suat Derviş’in Fosforlu Cevriye romanı, “türlerarası çeviri” örneği olarak ele alınmaktadır. Suat Derviş’in en tanınmış eserlerinden biri olan Fosforlu Cevriye, bugüne kadar çeşitli çalışmaların konusu olmuşsa da roman ile şarkı ilişkisi çeviribilim perspektifinden ele alınmamıştır. Suat Derviş, şarkıdaki hikâyeden yola çıkarak yazdığı romanında, anlatının eksenini değiştirmiş, tarihsel ve toplumsal bir anlatı içinde ele aldığı Fosforlu Cevriye’yi kendi hikâyesinin ana kahramanı yaparak ona kendi sesini vermiştir. Çalışmada, öncelikle literatürde sıkça rastlanmayan bir kavram olarak “türlerarası çeviri” ele alınmıştır. Literatürde özellikle sinema uyarlamalarının “göstergelerarası çeviri” bağlamında incelenmesi yaygınken sözlü, yazılı, görsel ve işitsel kültür ürünlerinin yanında plastik sanatlar, heykel, mimari ve daha birçok farklı alanı kapsayacak şekilde herhangi bir türdeki eserin başka bir türe dönüştürülmesini ifade etmek üzere daha geniş kapsamlı bir kavramlaştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Tekgül Akın ve Kıran (2023) bu saikten hareketle, sanatsal ifadenin farklı türler arasında dönüştürüldüğü uygulamalar için “sanatlararası çeviri” kavramının kullanılmasını önerir. Bu çalışmada, Tekgül Akın ve Kıran’ın (2023) kavram önerisinin çerçevesi paylaşılmakla birlikte daha kapsayıcı olduğu düşünülerek “türlerarası çeviri” kavramı, hem ele alınan Fosforlu Cevriye uyarlaması için kullanılmakta hem de bir türden diğerine yapılan dönüşümleri ifade etmek üzere kullanılan çeşitli kavramların yerine önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türlerarası çeviri, Göstergelerarası çeviri, Uyarlama, Fosforlu Cevriye

From Song to Novel: Fosforlu Cevriye as an Example of Intergenre Translation

Öz

The song Karakolda Ayna Var, with lyrics and music by Zeki Duygulu, is one of the iconic works of 1940s Turkish culture (Soydan, 2022). Through this song, Duygulu introduced the character of Fosforlu Cevriye to Turkey’s cultural landscape—a figure that transcended genres, appearing in literature, cinema, and television. Suat Derviş’s novel Fosforlu Cevriye is based on the lyrics of this song, with each verse in the first stanza corresponding to the title of one of the novel’s four chapters. This study examines Derviş’s Fosforlu Cevriye as an instance of “intergenre translation.” While the novel has been the focus of various studies, its relationship with the song has remained unexplored from the perspective of translation studies. Derviş reorients the story, transforming Fosforlu Cevriye into the protagonist and giving her a unique voice within a historical and social context. To conceptualize this adaptation, the study introduces “intergenre translation” as a framework, addressing its limited discussion in existing literature. While cinema adaptations are often analyzed through the lens of “intersemiotic translation,” there is a growing need for a more comprehensive approach to describe transformations across genres, including plastic arts, sculpture, architecture, and oral, written, visual, and auditory cultural forms. Building on this premise, Tekgül Akın and Kıran (2023) propose the term “interart translation” to describe such transformations. While this study acknowledges their proposed framework, it employs the concept of “intergenre translation” to analyze the adaptation of Fosforlu Cevriye, proposing it as a more inclusive and nuanced alternative to existing terminology for genre transformations.

Anahtar Kelimeler

intergenre translation, intersemiotic translation, adaptation, Fosforlu Cevriye

Kaynakça

• Aktunç, Hulki (1998). Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Alimen, Nilüfer ve Taha Akdağ (2019). “Translation of Tennessee Williams’s The Night of the Iguana as a Novel and as a Play: A Descriptive Study”. transLogos Translation Studies Journal, 2(2), 159–179.
• Atasü, Erendiz (2015). “Suat Derviş’ten Tutku ve Siyasal Bilinç: Fosforlu Cevriye ve Ankara Mahpusu Romanları Üstüne Bir İnceleme”. Yıldızları Seyreden Kadın: Suat Derviş Edebiyatı. (Der. Günseli Sönmez İşçi). İstanbul: İthaki. 31-43.
• Bakhtin, Mihail M. (2001). Karnavaldan Romana: Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar. (Çev. Cem Soydemir). İstanbul: Ayrıntı.
• Balcıgil, Osman (2023). İpek Sabahlık. İstanbul: Destek Yayınları.
• Başçı, Pelin (2024). “Dehlizleri Dinlemek: Fosforlu Cevriye’de Sesle Kurulan Öteki Şehir”. “Ben Yazar Suat Derviş”: Suat Derviş Kitabı. (Der. Seval Şahin). İstanbul: İthaki. 100-118.
• Bayer, Zehra Canan (2020). “Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun eserlerinde halk türkülerimiz, mısralarında türküler dolusu...” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(29), 53–71.
• Baydere, Muhammed ve Ayşe Banu Karadağ (2019). “Çalıkuşu’nun öz-çeviri serüveni üzerine betimleyici bir çalışma”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ö(5), 314–333. https://doi.org/10.29000/rumelide.606165
• Behmoaras, Liz (2022). Suat Derviş: Efsane bir Kadın ve Dönemi. İstanbul: İthaki.
• Bozyer, Hazal (2015). “Yahya Kemal’in İstanbul’u Değil, Suat Derviş’in Galatası: Fosforlu Cevriye’de İstanbul’un Arka Sokakları”. Yıldızları Seyreden Kadın: Suat Derviş Edebiyatı. (Der. Günseli Sönmez İşçi). İstanbul: İthaki. 117- 127.
• Bulut, Sibel (2015). “Romandan piyese bir uyarlama örneği olarak Çalıkuşu”. Turkish Studies, 10(16), 387–402. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.8786
• Chatterji, Roma (2014). “Folk theatre on the modern stage: Manasa - Death Dealer/Life Giver”. Indian Anthropologist, 44(2), 1–18. http://www.jstor.org/stable/43899386
• Chatterjee, Abhinaba (2014). “Locating film adaptation in intersemiotic space”. Indian Journal of Comparative Literature and Translation Studies (IJCLTS), 2, 57–65.
• Çimen Karayürek, Esra ve Mustafa Kurt (2021). “Özçeviri bağlamında Suat Derviş’in Çılgın Gibi eseri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (23), 739-752. DOI: 10.29000/rumelide.949688.
• Dalgıç, Özge Nazlı vd. (2023). “Türkiye’deki çeviri konulu bildiriler üzerine kesitsel bir inceleme (1988–2019)”. İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, (19), 191–205.
• Demirsel, Şevval (2023). “Unutuluştan Kanona: Suat Derviş ve Romanları”. MSGSÜ Sosyal Bilimler (28), 105-114. https://doi.org/10.56074/msgsusbd.1377618
• Derrida, Jacques (1980). “The law of genre”. Critical Inquiry, 7(1), 55–81.
• Derviş, Suat (1968). Fosforlu Cevriye. İstanbul: May Yayınları.
• Derviş, Suat (2000). Fosforlu Cevriye. İstanbul: Doğan Kitap.
• Derviş, Suat (2016). Fosforlu Cevriye. İstanbul: İthaki.
• Devellioğlu, Ferit (1980). Türk Argosu: İnceleme ve Sözlük. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dorsay, Atilla (2016). “Sunuş: Suat Derviş’in Küçük İnsanları”. S. Derviş. Fosforlu Cevriye. İstanbul: İthaki. 5-7.
• Eker-Roditakis, Arzu (2018). “Repackaging, retranslation, and intersemiotic translation: A Turkish novel in Greece”. Perspectives on Retranslation. (Der. Özlem Berk Albachten ve Şehnaz Tahir Gürçağlar). New York ve Londra: Routledge, 67–86.
• Erkazanci Durmus, Hilal (2023). “The construction of the Turkish woman author’s image through translation: the image of Suat Derviş in In The Shadow of the Yalı”. Perspectives, 32(3), 554–568. https://doi.org/10.1080/0907676X.2023.2166853
• Frow, John (2013). Genre. Londra: Routledge.
• Gökşen, Erol (2021). “Gazeteci Suat Derviş’ten Romancı Suat Derviş’e: Fosforlu Cevriye’yi Röportajlar Üzerinden Okumak”. Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları. 13(25), 231-252. http://dx.doi.org/10.26517/ytea.482
• Harris, Trudier (1995). “Genre”. The Journal of American Folklore, 108(430), 509–527. https://doi.org/10.2307/541658
• IMDb (t.y.). https://www.imdb.com/. (Erişim tarihi: 5 Aralık 2024).
• Jakobson, Roman (1959). “On linguistic aspects of translation”. On Translation. (Der. Reuben Arthur Brower). Cambridge, MA: Harvard University Press. 232- 239.
• Kantar, Dilek (2004). “Tür üzerine kavramsal bir tanımlama denemesi”. Dil Dergisi, (123), 7–18.
• Kivy, Peter (1991). “Is music an art?” The Journal of Philosophy, 88(10), 544–554. http://www.jstor.org/stable/2027100
• Li, Wenjing ve Jordan Zlatev (2022). “Intersemiotic translation from fairy tale to sculpture: An exploration of secondary narrativity”. Sign Systems Studies, 50(2-3), 317–345.
• Loffredo, Eugenia (2019). “Incarnating a poem in images: An intersemiotic translation of “Tramonto” by Giuseppe Ungaretti”. Translating across Sensory and Linguistic Borders. (Der. Madeleine Campbell ve Ricarda Vidal). Cham: Palgrave Macmillan. 125–139. https://doi.org/10.1007/978-3-319-97244-2_2
• Meyer, Stephen C. (2009). “Illustrating transcendence: Parsifal, Franz Stassen, and the Leitmotif”. The Musical Quarterly, 92(1-2), 9–32. https://doi.org/10.1093/musqtl/gdp013
• Öztürk, Gül Mükerrem (2023). “Suat Derviş’in “Fosforlu Cevriye” adlı eserinin Gürcüce çevirisinin erek odaklı çeviri kuramı ışığında çeviri stratejileri ve işlemleri açısından incelenmesi”. RumeliDE Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö12), 657-667. https://doi.org/10.29000/rumelide.1330551
• Paker, Saliha ve Zehra Toska (1997, Mart). Yazan, yazılan, silinen ve yeniden yazılan özne: Suat Derviş’in kimlikleri. Toplumsal Tarih, (39), 11-22.
• Petrilli, Susan ve Margherita Zanoletti (2023). “Intersemiotic approaches”. The Routledge Handbook of Translation Theory and Concepts. (Der. Kobus Marais ve Reine Meylaerts). Londra ve New York: Routledge. 340–368.
• Petrilli, Susan (2003). “Translation and semiosis: Introduction”. Translation Translation. (Der. Susan Petrilli). Amsterdam, Atlanta: Rodopi. 17–37.
• ProjeTSMa. (t.y.). “Türk Sanat Musikisi Notaları. Türk Sanat Musikisi Bestekarlar”. Proje TSM. https://tmdkarsiv.itu.edu.tr/?p=1&dil=tr&gorunum=liste&ocr=haric&q=zeki+duyguluü. (Erişim tarihi: 10 Ekim 2024.).
• ProjeTSMb. (t.y.). “Türk Sanat Musikisi Notaları. Karakolda Ayna Var”. Proje TSM. http://projetsm.com/eserler/13489-zeki-duygulu-hicaz-sarki-karakolda-ayna-var. (Erişim tarihi: 10 Ekim 2024).
• Sezer, Sennur (1994, 23 Temmuz). “Gerçekçi edebiyatın öncülerinden' Suat Derviş yaşadı mı?”. Cumhuriyet, 14.
• Sinemalar.com (t.y.). https://www.sinemalar.com/. (Erişim tarihi: 5 Aralık 2024).
• Soydan, Serdar (2021). “Hikayeci Olarak Suat Derviş”. S. Derviş. Fukara Ölüsü. İstanbul: İthaki. 9-13.
• Soydan, Serdar (2022, 16 Haziran). “Cevriye’min fosforu”. K24. https://t24.com.tr/k24/yazi/cevriye-nin-fosforu,3759. (Erişim tarihi: 5 Eylül 2024).
• Sozluk.gov.tr (t.y.). “Fosforlu”. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/. (Erişim: 5 Eylül 2024).
• Sönmez İşçi, Günseli (2015). “Giriş”. Yıldızları Seyreden Kadın: Suat Derviş Edebiyatı. (Der. Günseli Sönmez İşçi). İstanbul: İthaki. 13-28.
• Susam, Asuman (2015). “Toplumsal Dönüşüm Odağında Değişen Cevriyeler”. Yıldızları Seyreden Kadın: Suat Derviş Edebiyatı. (Der. Günseli Sönmez İşçi). İstanbul: İthaki. 97-115.
• Taylor, Christopher. (2020). “Multimodality and intersemiotic translation”. The Palgrave Handbook of Audiovisual Translation and Media Accessibility. (Der. Lukasz Bogucki ve Mikolaj Deckert). Cham: Palgrave Macmillan. 1–15. https://doi.org/10.1007/978-3-030-42105-2_5
• Tmdk, (t.y.). “Zeki Duygulu”. Türk Müziği Dijital Kütüphanesi. https://tmdkarsiv.itu.edu.tr/p=1&dil=tr&gorunum=liste&ocr=haric&q=zeki+duygulu&fq[]=k0035_strs:%22Duygulu%2C+Zeki%2C+1907-1974%22. (Erişim tarihi: 5 Aralık 2024).
• Toprak, Menekşe. (2022). Dejavu. İstanbul: Doğan Kitap.
• Toury, Gideon. (1980). In search of a theory of translation. Tel Aviv: Tel Aviv University.
• Veli, Orhan. (2024). Hoşgör Köftecisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• YouTube. (t.y.). “Safiye Ayla - Karakolda ayna var ayna var (Cevriyem)”. https://www.youtube.com/watch?v=TGfdEPYw7hY. (Erişim tarihi: 15 Ekim 2024).