Şemseddin Semerkandî’nin (Ö. 722/1322) Filozoflara Yönelik Eleştirisi: Hudûs Teorisi Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2023, , 335 - 351, 28.12.2023

Ömer Sadıker

https://doi.org/10.21733/ibad.1353411

Öz

Evrenin hakikati ve kaynağı problemi düşünce tarihi kadar eskidir. İnsanlık, ait olduğu ve her zaman karşı karşıya kaldığı evrensel olguları ve olayları keşfetmek için yoğun zihni faaliyetlerde bulunmuştur. Nitekim evrenin varlığıyla ilgili felsefi sorgulama; insanlık için hayatı daha anlamlı kılabilmek, karşılaşılan problemleri çözüme kavuşturabilmek ve hayatın amacını kavrayabilmek gibi önemli amaçlara hizmet edecektir. İslam düşünce geleneğinde Tanrı-evren ilişkisi ya da evrenin Tanrı aracılığıyla meydana geliş keyfiyetine yönelik çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu doğrultuda İslam filozofları, evrenin Tanrı’dan zorunlu olarak türediğini ifade eden sudûr teorisini; Sûfîler, evreni Tanrı’nın mutlak varlığına indirgeyerek Tanrı ile evren arasında birlik tesis eden vahdet-i vücûd nazariyesini; kelâmcılar ise evrenin Allah’ın iradesiyle uzay-zamanda yaratılmış, ilahi zâttan bağışık bir varlık olduğunu ifade eden hudûs delilini tasarlamışlardır. Biz de sözü geçen üç ekol çerçevesinde Tanrı-evren ilişkisini irdeleyeceğiz. İslam düşünce sisteminin önemli bir kurucu unsuru olarak Kelâm geleneği, evreni ve kaynağını keşfetmeye yönelik ciddi düşünsel faaliyetlerde bulunmuştur. Doğa felsefelerinin temeline cevher-araz kuramını yerleştiren kelâmcılar, evreni esasen metafiziksel gayelerine ulaştırması bakımından araştırma konusu yapmışlardır. Cevher-araz kuramı, bir metot olarak birçok kelâmî problemin çözümünde aktif rol oynamıştır. Kelâmcıların cevher-araz metodu sayesinde çözümledikleri problemlerden biri de âlemin hudûsüdür

Anahtar Kelimeler

Kelam, âlem, hudüs, kıdem, Şemsüddin es-Semerkandi

Shams al-Dīn al-Samarqandī's (D. 722/1322) Criticism of The Philosophers: An Analysis in The Context of The Hudūs Theory

Öz

The problem of the truth and origin of the universe is as old as the history of thought. Humanity has engaged in intense mental activities to discover the universal phenomena and events to which it belongs and which it has always faced. As a matter of fact, the philosophical questioning about the existence of the universe; It will serve important purposes such as making life more meaningful for humanity, solving the problems encountered and comprehending the purpose of life. In the tradition of Islamic thought, various views have been put forward regarding the God-universe relationship or the way the universe came into being through God. In this direction, Islamic philosophers, the theory of emanation, which states that the universe is necessarily derived from God; The Sufis reduce the universe to the absolute existence of God, and the theory of unity of existence, which establishes unity between God and the universe; Theologians, on the other hand, devised the hudûs proof, which states that the universe is an entity that was created in space-time by the will of Allah and is immune from the divine essence. We will examine the God-universe relationship within the framework of the three schools mentioned above. The Kalam tradition, as an important founding element of the Islamic thought system, engaged in serious intellectual activities to discover the universe and its source. The theologians, who placed the substance-accident theory on the basis of their natural philosophies, made the universe the subject of research in terms of reaching their metaphysical goals. As a method, the ore-ahaz theory played an active role in solving many theological problems. One of the problems solved by the theologians through the ore-ahaz method is the hudûs of the realm.

Anahtar Kelimeler

kalam, world, border, şemsüddin es-Semerkandi

Kaynakça

• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. (1963). El-İnsâf fîmâ yecibü iʿtiḳâdühû ve lâ yecûzü’l-cehlü bih. nşr. Abdulvehhab Abdullatif.
• Beyazîzâde, Ahmed Efendi (1996). el-Usûlü’l-münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe. nşr. ve çev. İlyas Çelebi.
• Bulğen, M. (2017). Klasik islâm düşüncesinde atomculuk eleştirileri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Bulğen, M. (2018). Kelâm atomculuğu ve modern kozmoloji. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cürcânî, Seyyid Şerif (2013). Kitâbü’t-taʻrîfât. thk. Muhammed Basel, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Cürcânî, Seyyid Şerif (2015). Şerhu’l-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. çev. Ömer Türker, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Demir, O. (2010). Kelâm’da teselsülü iptal delilleri ve İsmail Hakkı İzmirli’nin teselsül risâlesi. İslâm Araştırmaları Dergisi. 23, 117-142.
• Düzgün, Ş. A. (1998). Nesefî ve islam filozoflarına göre allah-âlem ilişkisi. Akçağ Yayınları.
• Düzgün, Ş.A. (2013). “Varlık”. Kelam el kitabı. Grafiker Yayınları.
• Ebû Bekir er-Râzî, Muhammed b. Zekeriya (2016). “Metafizik hakkında makale”. felsefe risaleleri. hzr. Mahmut Kaya, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Eşʻarî, Ebü’l-Hasan (1980). Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter, Frans Shtayz Yayınları.
• Fahreddin, R. (2015). Nihayetü’l-ukul fi dirayeti’l-usul. thk. Said Abdullatif Fude, Daru’z-Zehâir.
• Gazzâlî, Ebu Hamid (trs.). Meâricü’l-kuds fi medâric-i marifeti’n-nefs. Daru’l-Âfâki’l-Hadîde. Günal, T. (2022). Nefs Fenomenolojisi. Endülüs Yayınları.
• Günaltay, M. Ş. (2008). Kelâm atomculuğu ve kaynağı sorunu. haz. İrfan Bayın, Fecr Yayınları.
• Harpûtî, A. (2016). Tenkîhu’l-kelâm fi akâidi ehli’l-islam. çev. Fikret Karaman, Çelik Yayınevi.
• Hayyât, Ebül’-Hüseyin (2018). Kitâbü’l-intisâr ve’r-red alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. trc. Metin Yıldız, Ankara Okulu Yayınları.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed (1348). el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. Mektebetü’s-Selâmi’l-Âlemiyye.
• İbn Sina, Hüseyin b. Ali (1938). en-Necât fi’l-hikmeti’l-mantıkiyye ve’t-tabîiyye ve’l-ilahiyye. el-Mektebetü’l-Murtezaviyye.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec (trs.). Telbîsü İblîs. Dâru’l-Kalem.
• Kadızâde R. (trs.). Şerhu eşkâli’t-te’sîs. Sül. Ktp. Ayasofya, No: 2712, v. 13a.
• Kandemir, A. M. (2019). Muʻtezilî düşüncede tabiat ve nedensellik. Endülüs Yayınları.
• Kâtip, Ç. (2010), Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. haz. Selahaddin Uygur, Merkezü’l-Ebhâs li’t-Tarîh ve’l-Fünûn ve’s-Sekâfe el-İslâmiyye.
• Kazanç, F. K. (2014). Varlık, bilgi, değer ve siyaset üzerine kelâm yazıları. Araştırma Yayınları.
• Kefevî, Ebü’l-Beka. (1998). el-Külliyyât muʻcemün fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lüğaviyye. Thk. Adnan Derviş, Müessesetü’r-Risale.
• Kindî, Yakub b. İshak, (1950). Resâilü’l-Kindî el-felsefiyye I. tkh.ve thr. Muhammed Ebû Rîde. Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Kutluer, İ. (2009). “Semerkandî, Muhammed B. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr (2003). Kitâbü’t-tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mâzenderânî, Mevlâ Muhammed Sâlih (trs.) Şerhu’l-kâfî el-usûl ve’r-ravza. nşr. Ali Ekber el-Gıfârî - el-Mîrzâ Ebü’l-Hasen, el-Mektebetü’l-İslâmiyye.
• Nesefî, Ebü'l-Muîn (2003-2004). Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. nşr. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Semerkandî, Ş. (1990). es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif.
• Semerkandî, Ş. (1990). İlmü’l-âfâk ve’l-enfüs. thk. ve trc. Yusuf Okşar&İsmail Yürük, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Semerkandî, Ş. (2011). İslam inanç ilkeleri. Thk & trc. Yürük, İ. & Şık, İ., Araştırma Yayınları.
• Semerkandî, Ş. (2017-2018). el-Meârif. thk. Nazîr Muhammed Nazîr İyâd - Abdullah Muhammed Abdullah İsmail, el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs.
• Semerkandî, Ş. (2022). Şemseddin es-Semerkandî’ye ait er-Risaletü’ş-Şerîfe [fi’l-Kelâm] adlı eserin tahlili, tahkiki ve tercümesi. Thk. ve trc. Tanrıbilir, T. & Şık, İ. Nazariyat. 8(2), 51-88.
• Semerkandî, Ş. (trs.). [Kelâm mecmuası], Süleymaniye Kütüphanesi: Laleli 2432.
• Semerkandî, Ş. (trs.). Âdâbü’l-bahs ve’l-münâzara. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi: KHK3666.
• Semerkandî, Ş. (trs.). es-Sahâifü’l-ilâhiyye. Süleymaniye Kütüphanesi: Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, 1688.
• Şık, İ. (2011). Şemsüddin es-Semerkandî’de varlık. Giriş Matbaacılık.
• Şık, İ. (2014). Felsefi kelam geleneğinde varlık kavramı Şemsüddin es-Semerkandî örneği. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. 243-259
• Tabatabâî, Muhammed b. Hüseyin (1405). Nihâyetü’l-hikme. Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî.
• Tanrıbilir, T. (2021). hanefî-mâtürîdî âlim Şemseddin es-Semerkandî’de sürekli yaratma eleştirisi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(2), 701-714.
• Tanrıbilir, T. (2022). Şemseddin es-Semerkandî’de varlık ve bilgi. Kitabe Yayınları.
• Tanrıbilir, T. & Şık İ. (2022). Şemseddin es-Semerkandî’ye ait er-risâletü’ş-şerîfe [fi’l-kelâm] adlı eserin tahlili, tahkiki ve tercümesi. Nazariyat, 8(2), 51-88.
• Teftâzânî, S. (1998). Şerhu’l-Mekâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Âlemü’l-Kütüb.
• Tehânevî, M. (1996). Mevsûʻatü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʻulûm. nşr. Refîk el-Acem vdğ. Mektebetü Lübnân.
• Topaloğlu, B. (1987). İslâm kelâmcıları ve filozoflarına göre Allah’ın varlığı, isbât-i vâcib. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Topaloğlu, B. & Çelebi, İ. (2010). Kelam terimleri sözlüğü. İSAM Yayınları.
• Türker, M. (1956). Üç tehafüt bakımından felsefe ve din münasebeti. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yavuz, Y. Ş. (1993). İslam kelâmında araz nazariyesi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(6), 1987-1988.
• Yavuz, Y. Ş. (1997). “Hareket”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.